Η ΘΕΑ ΠΟΥ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΕ ΤΟ ΑΣΤΥ
Η ιστορία της Αθήνας χάνεται στα βάθη της μυθολογίας. Την διεκδικούσαν η Αθηνά και ο Ποσειδών. Οι θεοί δε συμφωνούσαν και ζήτησαν τη διαιτησία των Αθηναίων. Τους είπαν να διαλέξουν ή την ελιά που τους χάριζε η Αθηνά ή το νερό που θα τους έφερνε ο Ποσειδών. Οι Αθηναίοι προτίμησαν το δώρο της Αθηνάς.
Και από τότε η Αττική γέμισε από ελιές. Και μόνο τα τελευταία χρόνια, με την επέκταση της σημερινής Αθήνας στο λεκανοπέδιο της Αττικής, εξαφανίστηκε ο μεγάλος ελαιώνας που την πλαισίωνε από την πανάρχαια εποχή. Ίσως από κάποια εκδίκηση του Ποσειδώνος, η Αθήνα είχε πάντα έλλειψη από νερό, τόσο στα αρχαία χρόνια όσο και στα νεώτερα. Οι δύο ποταμοί της, ο Ιλισός και ο Κηφισός, ήταν και στην αρχαιότητα χείμαρροι. Ο Πλάτων τους χαρακτηρίζει ρεματάκια (υδάτια) και ο Στράβων γράφει ότι είναι «χείμαρροι που στερεύουν εντελώς το καλοκαίρι». Οι αρχαίοι Αθηναίοι έδειχναν στην Ακρόπολη τα σημάδια από την τρίαινα του Ποσειδώνος, που είχε χτυπήσει τη γη για να βγει νερό και διατηρούσαν θαλερή μπροστά από το Ερεχθείο την ελιά που είχε φυτέψει η Αθηνά. Ο Φειδίας στο δυτικό αέτωμα του Παρθενώνος είχε απεικονίσει την έριδα των δύο θεών. Και στις γωνιές του αετώματος παρουσίαζε τον Ιλισό και τον Κηφισό με ανθρώπινη μορφή. Οι αθηναίοι είχαν θεοποιήσει τον Κηφισό. Ο μύθος που μνημονεύσαμε δείχνει πως στην Αττική η λατρεία του ενός από τους δύο θεούς ήταν παλαιότερη. Όταν όμως ο νέος θεός άρχισε να κερδίζει έδαφος, θα παρουσιάστηκε αντίδραση από τους οπαδούς της αρχαίας λατρείας. Και ο μύθος συμβολίζει το θρησκευτικό και πολιτικό αγώνα που ακολούθησε για την τελική επικράτηση της Αθηνάς.
Άρειος Πάγος. Στην προστάτιδα θεά της πολιτείας απέδιδαν οι Αθηναίοι και την ίδρυση του Αρείου Πάγου. Ήταν το αρχαιότερο από τα αθηναϊκά δικαστήρια. Σε ορισμένες εποχές ασκούσε και πολιτική εξουσία. Η μυθολογία αναφέρει πως στο βράχο που βρίσκεται απέναντι από την Ακρόπολη δικάστηκε από τους θεούς του Ολύμπου ο Άρης. Είχε σκοτώσει το γιο του Ποσειδώνος Αλιρρόθιο, που επιχείρησε να βιάση την κόρη του Άρη Αλκίππη. Στη δίκη που ακολούθησε, αθωώθηκε ο θεός του πολέμου με την ψήφο της Αθηνάς. Οι άλλοι θεοί είχαν ισοψηφήσει. Και ο βράχος που δικάστηκε ο Άρης – ο «πάγος», όπως λεγόταν στην αρχαία ελληνική ο βράχος – ονομάστηκε από τότε Άρειος Πάγος. Το πιθανότερο είναι πως από τα παλαιότατα χρόνια ο βράχος ήταν αφιερωμένος στη λατρεία του Άρη και πήρε το όνομά του. Στο βράχο ήταν και το Ιερό των Ερινύων, που τιμωρούσαν το έγκλημα. Και γι’ αυτό επικράτησε να δικάζονται εκεί οι φονικές δίκες. Η αττική παράδοση αναφέρει ότι στον Άρειο Πάγο δικάστηκε και αθωώθηκε με την ψήφο της Αθηνάς και ο Ορέστης, όταν σκότωσε τη μητέρα του Κλυταιμνήστρα.
Ερεχθεύς και Εριχθόνιος. Με την Αθηνά συνδέεται και ο μύθος του Ερεχθέως. Ενός ήρωα βασιλιά της Αθήνας, που ο ναός του – το Ερεχθείο – διατηρείται και σήμερα στην Ακρόπολη. Στο ναό ήταν και ο τάφος του Ερεχθέως. Η αθηναϊκή μυθολογία παρουσιάζει τον Ερεχθέα γιο του Ηφαίστου και της Γης. Οι ιωνικοί μύθοι αναφέρουν τον Ερεχθέα για παιδί της ίδιας της Αθηνάς με τον Ήφαιστο. Οι Αθηναίοι όμως, που ήθελαν τη θεά τους παρθένο, δεν παραδέχονταν την εκδοχή των ιωνικών πόλεων. Στην Αθηνά απέδιδαν μόνο την ανατροφή και την προστασία του Ερεχθέως. Όταν βρήκε το νεογέννητο, το έβαλε μέσα σε καλάθι και κοντά του ένα φίδι, τον Εριχθόνιο, για φύλακά του. Μερικοί μύθοι ταυτίζουν τον Εριχθέα με τον Εριχθόνιο. Η θεά έδωκε το καλάθι στην Πάνδροσο, την κόρη του βασιλιά της Αθήνας Κέκροπος, να το φυλάξει. Της απαγόρευσε όμως να το ανοίξει. Η Πάνδροσος συμμορφώθηκε με την εντολή της θεάς. Οι αδελφές της όμως άνοιξαν το καλάθι. Και σαν είδαν το φίδι τρελάθηκαν. Η Αθηνά έτρεξε στην Ακρόπολη και πήρε τον Ερεχθέα. Το φίδι τρομαγμένο χώθηκε κάτω από την ασπίδα της θεάς. Και από τότε η πάνοπλη Αθηνά εμφανίζεται με το φίδι κοντά στην ασπίδα της, που έγινε ιερό σύμβολο για τους Αθηναίους. Ήταν ο «οικουρός όφις» – το «στοιχειό» – του Ιερού της Αθηνάς. Οι Αθηναίοι στις γιορτές πήγαιναν γλυκύσματα στο Ερεχθείο για το φίδι. Τα γλυκύσματα εξαφανίζονταν τη νύχτα. Οι ιερείς έλεγαν πως τα έτρωγε το … φίδι. Μερικές δοξασίες των αρχαίων παρουσιάζουν τα φίδια σαν προσωποποίηση θεών και ηρώων που βρίσκονται κάτω από τη γη και από τα έγκατά της στέλνουν τα αγαθά στη γεωργία. Και τα ονόματα: Εριχθόνιος και Ερεχθεύς συνδέονται με το όνομα της γης, της «χθονός» των αρχαίων. Η παράδοση του φιδιού που φυλάει το σπίτι διατηρείται και σήμερα στην Ελλάδα. Σε μερικά χωριά μαζεύονται στα χωράφια τη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου και περιμένουν να ιδούν το «φίδι της Παναγίας».
Τα Παναθήναια. Με εξαιρετικές τιμές περιβάλλαν οι Αθηναίοι την πολιούχο θεά τους. Της είχαν αφιερώσει τους ωραιότερους ναούς και τις μεγαλύτερες γιορτές. Κάθε χρόνο γιόρταζαν τα Παναθήναια, που είχε καθιερώσει ο Θησεύς, και κάθε 4 χρόνια, από το 566 π. Χ., τα Μεγάλα Παναθήναια. Η γιορτή γινόταν τον Εκατομβαιώνα μήνα (Ιούλιο) και κρατούσε μέρες. Στα Μεγάλα Παναθήναια λάμβανε μέρος όλος ο πληθυσμός της Αττικής και πολλοί ξένοι. Παρακολουθούσαν τους μουσικούς, αθλητικούς και ιππικούς αγώνες και τη μεγάλη πομπή των Παναθηναίων, που ήταν το σπουδαιότερο και θεαματικότερο μέρος της γιορτής. Τα καλύτερα κορίτσια της Αθήνας ύφαιναν τον πέπλο (φόρεμα) της θεάς και με μεγάλη πομπή τον μεταφέραν στην Ακρόπολη. Η πομπή ξεκινούσε από τον Κεραμεικό (Ιερό του Λεωκορείου), ακολουθούσε την οδό Παναθηναίων που περνούσε από την Αγορά κι’ έφθανε στην Ακρόπολη. Μπροστά ήταν ένα συμβολικό καράβι, που στο κατάρτι του ανέμιζε ο πέπλος της θεάς. Ήταν κίτρινος και χρυσοκεντημένος με παραστάσεις από τους αγώνες της Αθηνάς εναντίον των Γιγάντων. Ακολουθούσαν οι άρχοντες, οι ιερείς, τα σφάγια για τις θυσίες, η σειρά των «κανηφόρων παρθένων», οι ξένες αντιπροσωπείες και άλλοι που είχαν τιμητικά αξιώματα. Ο Φειδίας στη ζωφόρο του Παρθενώνος – που είχε μήκος 160 μέτρα – έχει απαθανατίσει σκηνές από την πομπή των Μεγάλων Παναθηναίων. Από τον 5ο αιώνα τα Μικρά Παναθήναια συγχωνεύτηκαν με τα Μεγάλα. Οι Αθηναίοι είχαν και πολλές άλλες γιορτές αφιερωμένες σε διαφόρους θεούς. Σημαντικότερη, μετά τα Παναθήναια, ήταν τα Διονύσια για το θεό της αμπέλου Διόνυσο. Σημειώνουμε ακόμη: τα Θαργήλια αφιερωμένα στην Αρτέμιδα και τον Απόλλωνα, τα Θαλήσια και Θεσμοφόρια στη Δήμητρα, τα Θησεία στο Θησέα, τα Θεοξένια γα όλους τους θεούς, κ.λ.
Στα Παναθήναια και στις άλλες πομπικές γιορτές των αρχαίων θα πρέπει ν’ αναζητήσουμε τις χριστιανικές λιτανείες και την περιφορά των αγίων εικόνων. Η χριστιανική θρησκεία έχει κρατήσει πολλές παραδόσεις από την αρχαία Ελλάδα. Και την Παρθένο Αθηνά, που προστάτευε την πόλη, θα την αντικαταστήσουν οι Αθηναίοι, μετά την πτώση του αρχαίου κόσμου, με τη νέα Παρθένο του Χριστιανισμού. Ο Παρθενών στην Ακρόπολη θα γίνει η εκκλησία της Παναγίας της Αθηνιώτισσας, που θα είναι ξακουσμένη τα μεσαιωνικά χρόνια σε ανατολή και δύση. Και στη φαντασία του ελληνικού λαού η Παναγία θα πάρει τη θέση της Προμάχου Αθηνάς.
Η ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Στα βορεινά της Αθήνας υψώνονται τα Τουρκοβούνια. Οι πέτρινες κορφές τους προβάλλουν σήμερα πάνω από τα σπίτια που έχουν χτιστεί στις πλαγιές των χαρακτηριστικών αυτών πετρόβουνων. Αν όμως σήμερα τα Τουρκοβούνια ξεχωρίζουν στο λεκανοπέδιο της Αττικής από τους γύρω λόφους, δεν ήταν το ίδιο και στα προϊστορικά χρόνια.
