Η Σπάρτη, για ν’ αντιμετωπίση των αθηναϊκό στόλο, αναγκάστηκε να στρέψη την προσοχή της στη θάλασσα. Και αφήκε τη Θήβα ήσυχη στα κρίσιμα γι’ αυτή χρόνια. Στο μεταξύ ο Επαμεινώνδας με τον Πελοπίδα ετοίμασαν τον αξιόμαχο εκείνο στρατό, που αντιμετώπισε και ενίκησε τους Σπαρτιάτες σε ανοικτό πεδίο στα Λεύκτρα της Βοιωτίας (Ιούλιος 371).
Ένα μήνα πριν από τη μάχη των Λεύκτρων είχαν μαζευτή στη Σπάρτη, σε συνέδριο ειρήνης, οι αντιπρόσωποι των ελληνικών πόλεων. Οι Θηβαίοι είχαν στείλει για αντιπρόσωπο τον Επαμεινώνδα. Η συνθήκη υπογράφηκε από τις άλλες πόλεις. Όταν ήλθε η σειρά να υπογράψη ο Επαμεινώνδας, ο Αγησίλαος, που ήταν ο πρόεδρος στο συνέδριο, του ζήτησε να υπογράψη εκ μέρους των Θηβαίων και όχι των Βοιωτών. Και τον ρώτησε αν έπρεπε να κατέχουν ολόκληρη τη Βοιωτία. Ο Επαμεινώνδας του είπε: «Η Θήβα θα περιοριστή στην πόλη της, όταν και η Σπάρτη κάνη το ίδιο και αφήση ελεύθερες τις γύρω από αυτή πόλεις της Λακωνικής». Η αγέρωχη απάντηση του Θηβαίου στρατηγού εξόργισε τον Αγησίλαο και δήλωσε ότι, διαγράφει οριστικά τη Θήβα από τη συνθήκη της ειρήνης. Μετά τρεις εβδομάδες ο Επαμεινώνδας έδωκε την απάντηση στον Αγησίλαο με τη νίκη των Λεύκτρων. Στην περιώνυμη μάχη οι δυνάμεις των Σπαρτιατιών ανέρχονταν σε 11.000 και των Θηβαίων μόνο σε 6.000. Αρχηγός των Σπαρτιατών ήταν ο δεύτερος βασιλιάς της Σπάρτης Κλεόμβροτος, που σκοτώθηκε στη μάχη.
Η μάχη των Λεύκτρων αποτελεί σταθμό στην ελληνική ιστορία. Έχουν γραφή πολλά από αρχαίους και νεώτερους για τη μάχη. Από τα αρχαία κείμενα, ο Ξενοφών, ο Παυσανίας, ο Πλούταρχος, ο Διόδωρος, μας δίνουν λεπτομέρειες. Χάρη στη νίκη που πέτυχε ο Επαμεινώνδας, η Θήβα θα μπη στην πρωτοπορία των ελληνικών πόλεων και θα διεκδικήση μετά το 371 την ηγεμονία της Ελλάδος. Θα την κρατήση όμως μόνο εννέα χρόνια. Η θαυμασία στρατιωτική οργάνωση που παρουσίασε η Θήβα στην περίοδο της ηγεμονίας της, δεν ήταν έργο μακρόχρονης εργασίας και προσπαθειών, όπως της Αθήνας και της Σπάρτης, αλλά παροδικό φαινόμενο. Το χρωστούσε στους δύο έξοχους πολιτικούς και στρατιωτικούς, τον Επαμεινώνδα και τον Πελοπίδα. Η πολιτική ικανότητα των δύο αυτών, και ιδιαίτερα το στρατηγικό δαιμόνιο του πρώτου, δημιούργησαν τη θηβαϊκή ηγεμονία, που έπεσε μαζί με το στρατηγό της στη Μαντινεία (Ιούλιος 362). Στη μάχη της Μαντινείας νίκησαν οι Θηβαίοι, αλλά σκοτώθηκε ο Επαμεινώνδας. Όταν τον είχαν φέρει βαριά τραυματισμένο στη σκηνή του και προβλέποντας το τέλος του, συμβούλευσε τους Θηβαίους να συνθηκολογήσουν με τους Σπαρτιάτες. Ο Πελοπίδας είχε σκοτωθή, πριν δύο χρόνια, στη μάχη των Φαρσάλων.
Το μεγαλείο του Επαμεινώνδα.
Από φιλόσοφος είχε ξεκινήσει ο Επαμεινώνδας κι’ έγινε στρατηγός, για να ελευθερώση την πατρίδα του από τη σπαρτιατική κατοχή. Όταν όμως «οι φιλόσοφοι προστάται εγένοντο και ευδαιμόνησε η πόλις», όπως αναφέρει ο ρήτορας Αλκιδάμας, ο Επαμεινώνδας σκέφθηκε να ελευθερώση και τις άλλες ελληνικές πόλεις από το ζυγό της Σπάρτης. Και επιχείρησε τις εκστρατείες του στην Πελοπόννησο με κατάληξη τη μάχη της Μαντινείας. Αλλά το πραγματικό μεγαλείο του Επαμεινώνδα θα το βρούμε στον τρόπο που οδήγησε τη Θηβαϊκή Πολιτεία στη δόξα της. Ήθελε να στηρίζεται στο λαό, όπως και ο Περικλής, και να τον διευθύνη με την πειθώ και ουδέποτε με τη βία. Την ίδια τακτική ακολούθησε και απέναντι των συμμάχων πόλεων. Λίγο πριν από τη μάχη των Λεύκτρων, ο Επαμεινώνδας είπε στους συμμάχους του ότι, ήταν ελεύθεροι να φύγουν όσοι αμφιβάλλαν για τη νίκη ή δεν ήθελαν να πολεμήσουν. Και αποχώρησαν τότε οι κάτοικοι των Θεσπιών από την παράταξη των Θηβαίων.
Μολονότι η προσπάθεια του Επαμεινώνδα ήταν η ένωση όλων των Ελλήνων υπό την ηγεσία της Θήβας, εντούτοις δεν ήθελε να παρουσιάζεται μόνο Θηβαίος αλλά Έλληνας, παρ’ όλο το τοπικιστικό πνεύμα που εξακολουθούσε να κυριαρχή στην Ελλάδα. Στην προσπάθειά του αυτή δεν ήταν εύκολο να πετύχη. Η Θήβα δεν είχε, ούτε την πολιτική, ούτε τη ναυτική παράδοση, για να παίξη πανελλήνιο ρόλο. Εκείνο που έμεινε, σαν αιώνιο δίδαγμα στρατιωτικής τέχνης, ήταν η τακτική μέθοδος που χρησιμοποίησε ο Επαμεινώνδας με τη «λοξή φάλλαγα», τον «ελιγμό» των νεώτερων χρόνων. Ξεφεύγει από τα πλαίσια της μελέτης αυτής η εξιστόρηση του πολιτικού στρατιωτικού έργου του Επαμεινώνδα, που ο Κικέρων τον ονόμασε «μέγιστον της Ελλάδος άνδρα» και όλοι οι αρχαίοι και οι νεώτεροι δεν έγραψαν παρά εγκώμια για το μεγάλο Θηβαίο.
Παλινωδίες των Αθηναίων.
Μετά τη μάχη των Λεύκτρων οι Αθηναίοι προτίμησαν να μείνουν ουδέτεροι στον αγώνα μεταξύ Σπάρτης και Θήβας και να τηρήσουν τη συνθήκη που είχαν υπογράψει στη Σπάρτη το 371. Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, η Αθήνα και η Σπάρτη αναγνωρίζονταν ισότιμες. Η πρώτη θα είχε την ηγεμονία των Ελλήνων στη θάλασσα και η δεύτερη στην ξηρά. Στην Εκκλησία του Δήμου επικρατούσαν τότε οι φίλοι της ειρήνης με αρχηγό τον Καλλίστρατο. Υποστήριζαν ότι η ανάδειξη της Θήβας σε Τρίτη μεγάλη πόλη θα έβλαπτε τα αθηναϊκά συμφέροντα. Γι’ αυτό και οι Αθηναίοι δέχτηκαν με ψυχρότητα τους πρέσβεις των Θηβαίων, όταν ήλθαν να τους αναγγείλουν τη νίκη των Λεύκτρων. Αντίθετα, οι Θηβαίοι έδειχναν μεγάλη συμπάθεια στους Αθηναίους. Σ’ αυτούς είχαν εμπιστευθή και τα γυναικόπαιδα της Θήβας πριν από τη μάχη. Αλλά οι Αθηναίοι δεν κράτησαν ούτε καν ουδέτερη πολιτική στον αγώνα Σπάρτης και Θήβας. Στο τέλος έγιναν σύμμαχοι με τους Σπαρτιάτες (369) και έστειλαν 12.000 αθηναϊκό στρατό με τον Ιφικράτη στην Πελοπόννησο, για να εμποδίση την κάθοδο του Επαμεινώνδα. Ο Ιφικράτης, βλέποντας διαφορετικά τα πράγματα από εκείνους που τον έστειλαν, έκρινε σκοπιμότερο να μη δώση αποφασιστική μάχη με το θηβαϊκό στρατό και τον αφήκε να περάση στην Πελοπόννησο. Θεωρούσε ότι η εξασθένηση της Σπάρτης ήταν συμφερότερη στην πατρίδα του από την εξασθένηση της Θήβας. Το κόμμα των «Βοιωτιζόντων» στην Αθήνα διατηρούσε ακόμη αρκετή δύναμη με αρχηγό τον Τιμόθεο. Η πολιτική που ακολούθησε η Αθηναϊκή Πολιτεία, στους αγώνες Θηβαίων και Σπαρτιατών, στο τέλος την εζημίωσε. Ούτε στις πελοποννησιακές πόλεις μπόρεσε να έχη καμμιά επιρροή και οι Θηβαίοι τη θεώρησαν τελικά για εχθρά τους. Και η πρώτη εκδήλωση της εχθρότητας ήταν η κατάληψη του Ωρωπού, στα σύνορα Αττικής και Βοιωτίας, και ο εξοπλισμός στόλου από 100 τριήρεις για να συναγωνιστή τον αθηναϊκό στο Αιγαίο και στην Προποντίδα. Ο θηβαϊκός στόλος με τον Επαμεινώνδα έπλευσε στον Ελλήσποντο (364), πήρε το Βυζάντιο από την αθηναϊκή συμμαχία και το προσκόλλησε στη Βοιωτική. Ο θάνατος του Επαμεινώνδα έθεσε τέρμα στις φιλοδοξίες των Θηβαίων. Ακολουθώντας τη συμβουλή του, συνθηκολόγησαν με τους Σπαρτιάτες.
