Ύστερ’ από τις δόξες των βαλκανικών πολέμων και την ανάταση του έθνους, η Ελλάς βρέθηκε σε μια περίοδο απρόσδοκητης παρακμής.
Κακοί σύμβουλοι του Στέμματος και η έμμονη ιδέα του Κωνσταντίνου ότι θα νικήσει η Γερμανία, ανάγκασαν το Βενιζέλο σε νέα παραίτηση, τέσσερεις μήνες μετά τις εκλογές της 20 Μαΐου 1915, που ο λαός είχε εγκρίνει με μεγάλη πλειοψηφία την πολιτική του. Την κυβέρνηση Βενιζέλου διαδέχτηκαν στην εξουσία διάφορες κυβερνήσεις διορισμένες από το Στέμμα. Και επειδή το Κόμμα των Φιλελευθέρων διέθετε στη Βουλή μεγάλη πλειοψηφία (185 έδρες σε σύνολο 215), διαλύθηκε η Βουλή και έγιναν νέες εκλογές (Δεκέμβριος 1915) με «αποχή» των Βενιζελικών. Παρά τις πιέσεις και τις νοθείες, η αποχή ήταν μεγάλη και αν αφαιρέσουμε τις 250.000 που ήταν επιστρατευμένοι και δεν ψήφισαν. Το Δεκέμβριο ψήφισαν μόνο 220.000, ενώ στις εκλογές του Μαΐου είχαν ψηφίσει 750.000. Αλλά ούτε και το αποτέλεσμα των εκλογών του Δεκεμβρίου συνέτισε τους γερμανόφιλους και το Στέμμα. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος, άλλωστε, είχε διακηρύξει μετά τις εκλογές του Μαΐου: «Υπακούω εις την λαϊκήν ετυμηγορίαν, προκειμένου περί εσωτερικών ζητημάτων. Διά τα μεγάλα εθνικά ζητήματα, εάν έχω την αντίληψιν, ότι ένα πράγμα είναι σωστόν ή όχι, οφείλω να επιμείνω να γίνει ή να μη γίνει, διότι εγώ είμαι υπεύθυνος απέναντι του Θεού». Με τη «θεοκρατική» αυτή αντίληψη ο Κωνσταντίνος επέμεινε στην πολιτική της «ουδετερότητος», που εξυπηρετούσει τα γερμανικά συμφέροντα και την Ελλάδα σε περίπτωση γερμανικής νίκης.
Οι Σύμμαχοι στη Θεσσαλονίκη.
Από τον Οκτώβριο του 1915 είχαν αποβιβαστεί στη Θεσσαλονίκη αγγλογαλλικά στρατεύματα με τη συγκατάθεση της τελευταίας κυβερνήσεως Βενιζέλου. Ήταν τα υπολείμματα από την αποτυχημένη εκστρατεία των Δαρδανελλίων. Στη Θεσσαλονίκη είχαν καταφύγει και σερβικά στρατεύματα μετά την κατάληψη της Σερβίας από τους Γερμανοβουλγάρους. Η εγκατάσταση συμμαχικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη παρακίνησε τους Γερμανοβουλγάρους στην κατάληψη (Μάιος 1916) ορισμένων οχυρών της ελληνικής μεθορίου στη Μακεδονία, από τα οποία σπουδαιότερο ήταν το οχυρό Ρούπελ και έπειτα στην κατάληψη (Αύγουστος 1916) της Ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους. Οι κωνσταντινικές κυβερνήσεις τα παραδώσανε χωρίς αντίσταη. Ολόκληρο το Δ΄ Σώμα Στρατού της Ανατολικής Μακεδονίας μεταφέρεται στο Γκαίρλιτς της Γερμανίας. Εκεί έμεινε φιλοξενούμενο ως το τέλος του πολέμου, εκτός από μερικούς Βενιζελικούς αξιωματικούς του Σ. Στρατού, που τους φυλάκισαν οι Γερμανοί σε ένα παλιό φρούριο. Οι κωνσταντινικές κυβερνήσεις είχαν πάρει και δύο δάνεια από τη Γερμανία.
Μετά τα γεγονότα της Ανατολικής Μακεδονίας, οι Σύμμαχοι μεταχειρίζονται την Ελλάδα σαν εχθρική χώρα. Καταλαμβάνουν διάφορα ελληνικά νησιά και τα μεταβάλλουν σε βάσεις τους. Υποχρεώνουν, με σειρά από τελεσίγραφα, τον αφοπλισμό του ελληνικού στρατού και του ναυτικού. Συγχρόνως ο αρχηγός των συμμαχικών δυνάμεων της Θεσσαλονίκης Γάλλος στρατηγός Σαράιγ κηρύσσει το στρατιωτικό νόμο στη Μακεδονία και την απομονώνει από την υπόλοιπη Ελλάδα. Και το χειρότερο, οι Σύμμαχοι ετοιμάζονται να παραδώσουν την πολιτική διοίκηση της Θεσσαλονίκης στους Σέρβους.
Η «Εθνική Άμυνα».
Η παράδοση των οχυρών και της Ανατολικής Μακεδονίας στους Βουλγάρους και προπαντός ο κίνδυνος να γίνει η Θεσσαλονίκη σερβική, ξύπνησαν τα πατριωτικά ασθήματα μερικών πολιτικών και στρατιωτικών της Βορείου Ελλάδος και αποφάσισαν να αντιδράσουν. Να δημιουργήσουν δεύτερο κράτος στη Θεσσαλονίκη, διαχωρίζοντας τις ευθύνες του από το κράτος της Αθήνας. Η επαναστατική επιτροπή της «Εθνικής Αμύνης» συγκροτήθηκε στη Θεσσαλονίκη (17 Αυγούστου 1916) από τους: Π. Ζυμβρακάκη, Κ. Μαζαράκη, Δ. Δίγκα, Π. Αργυρόπουλο. Α. Ζάννα, Γ. Ζέρβα, Κ. Πάζη και Θαλή Κουτούπη. Ο Βενιζέλος χαρακτήρισε το κίνημα για «πρόωρο». Όταν όμως πληροφορήθηκε ότι στο Παρίσι οι Σύμμαχοι συζητούσαν σοβαρά το διαμελισμό της Ελλάδος και την παράδοση της Θεσσαλονίκης στους Σέρβους, αποφάσισε να ενισχύσει το κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Αναχώρησε για τη Θεσσαλονίκη με το στρατηγό Π. Δαγκλή, το ναύαρχο Π. Κουντουριώτη και άλλους κορυφαίους Βενιζελικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς. Τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου 1916 σχηματίστηκε στη Θεσσαλονίκη η κυβέρνηση της Εθνικής Αμύνης, με πρόεδρο το Βενιζέλο. Όλες οι κυβερνήσεις των Συμμάχων την αναγνώρισαν. Η Θεσσαλονίκη είχε σωθεί.
Τα «Νοεμβριανά» και ο αποκλεισμός.
Ενώ στη Θεσσαλονίκη η Εθνική Άμυνα δημιουργούσε τις πρώτες μονάδες του ελληνικού στρατού που θα πολεμούσε στο πλευρό των Συμμάχων και οργάνωνε το νέο κράτος, η Αθήνα γινόταν μάρτυρας και πρωταγωνιστής σε θλιβερά γεγονότα. Είδε την Εκκλησία με το Μητροπολίτη Αθηνών να αναθεματίζουν το Βενιζέλο στο Πεδίον του Άρεως. Τους πολεμιστές των δύο ενδόξων πολέμων (1912 – 1913) να μεταβάλλωνται σε φανατισμένους πολιτικάντηδες «Επιστράτους». Τους Επιστράτους είχε οργανώσει το Γενικό Επιτελείο Στρατού με τον υπαρχηγό του Ιω. Μεταξά. Ακολουθούν τα «Νοεμβριανά». Με τις μάχες γύρω από την Ακρόπολη και το Μνημείο του Φιλοπάππου (18 Νοεμβρίου 1916) μεταξύ Επιστράτων και αγγλογαλλικών στρατευμάτων. Τα «Νοεμβριανά» τα συμπλήρωσαν οι διώξεις των Βενιζελικών από το αντιβενιζελικό κράτος. Ο Δήμαρχος Αθηναίων Εμμανουήλ Μπενάκης και άλλοι σεβάσμιοι γέροντες συλλαμβάνονται από τους Επιστράτους, φυλακίζονται στο Μικρό Φρουραρχείο και κακοποιούνται. Την ίδια τύχη είχαν και οι γνωστότεροι από τους Βενιζελικούς. Συγχρόνως γίνεται άγρια λεηλασία των σπιτιών των Βενιζελικών από τους αχαλίνωτους «πατριώτες» του Αντιβενιζελισμού. Μετά τα «Νοεμβριανά» ακολουθεί ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδος από τους στόλους της Αγγλίας και της Γαλλίας. Στον αποκλεισμό, που κράτησε οκτώ μήνες (Νοέμβριος 1916 – Ιούνιος 1917), οι Αθηναίοι υποφέραν από έλλειψη τροφίμων και πολλοί θάνατοι σημειώθηκαν ιδίως στη βρεφική ηλικία. Τότε έκλεισε και ο Ζωολογικός Κήπος του Παλαιού Φαλήρου. Τα περισσότερα ζώα ψόφησαν από έλλειψη τροφής.
Εκθρόνιση του Κωνσταντίνου.
Με την επέμβαση των Συμμάχων εκθρονίζεται ο βασιλιάς Κωνσταντίνος (1 Ιουνίου 1917) και πηγαίνει με την οικογένειά του εξόριστος στην Ελβετία. Στον ελληνικό θρόνο ανεβαίνει ο δεύτερος γιος του Κωνσταντίνου Αλέξανδρος. Οι Σύμμαχοι είχαν αποκλείσει το διάδοχο Γεώργιο, χαρακτηρίζοντας αυτόν για γερμανόφιλο. Αγγλογαλλικός στρατός καταλαμβάνει την Αθήνα (Ιούνιος 1917) και η κυβέρνηση Βενιζέλου από το κράτος της Θεσσαλονίκης έρχεται στην Πρωτεύουσα. Ενώνονται οι δύο Ελλάδες και παύει ο αποκλεισμός των Συμμάχων, χωρίς όμως να παύσει και ο Διχασμός των Ελλήνων. Τώρα το βενιζελικό κράτος θα κάνει διώξεις των Αντιβενιζελικών. Και το πιο αψυχολόγητο ήταν που την ασφάλεια του «καθεστώτος» την είχαν αναθέσει στην Κρητική χωροφυλακή, που πολλές φορές έδειχνε και υπερβολικό «καθεστωτικό» ζήλο. Την καταφορά των πολιτών κατά των οργάνων της τάξεως – συνηθισμένη στην Ελλάδα από τα αρχαία χρόνια – θα την «εισπράττουν» οι Κρητικοί χωροφύλακες και ο Βενιζέλος. Ήταν ένας από τους λόγους που οι Φιλελεύθεροι έχασαν στις εκλογές του 1920.
Το Μακεδονικό Μέτωπο.
Παρά την αντίδραση των Αντιβενιζελικών, που εκδηλωνόταν ακόμη και με στάσεις στρατιωτικών μονάδων που πήγαιναν στο Μέτωπο και με αυτομολίες Αντιβενιζελικών αξιωματικών στους Βουλγάρους, η κυβέρνηση Βενιζέλου με τη βοήθεια των Συμμάχων κατόρθωσε να συγκροτήσει και να παρατάξει στο Μακεδονικό Μέτωπο 10 μεραρχίες με 6.000 αξιωματικούς και 180.000 οπλίτες. Το σύνολο του στρατού που επιστρατεύθηκε πλησίαζε τις 300.000. Συγχρόνως αναδιοργανώθηκε ο ελληνικός στόλος, που τον είχαν παροπλίσει οι Σύμμαχοι στα 1917, και συγκροτήθηκε και η πρώτη αξιόλογη ελληνική αεροπορία. Η μεγάλη επίθεση του Σεπτεμβρίου 1918 στο Μακεδονικό Μέτωπο έδωκε την πρώτη αποφασιστική νίκη στους Συμμάχους. Η Βουλγαρία και η Τουρκία, σύμμαχοι των Κεντρικών Δυνάμεων (Γερμανίας – Αυστρίας) συνθηκολογούσαν «άνευ όρων». Ακολουθεί η συντριβή των γερμανικών δυνάμεων στο Δυτικό Μέτωπο, η ανακωχή (Νοέμβριος 1918) και το τέλος του πρώτου Παγκοσμίου πολέμου. Ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Γουλιέλμος Β΄κατεφεύγει στην ουδέτερη Ολλανδία για να σωθεί. Οι Σύμμαχοι επιμένουν να τον συλλάβουν για να τον δικάσουν. Τον έσωσε η βασίλισσα της Ολλανδίας Βιλελμίνη. Η αποφασιστική στρατιωτική συμβολή της Ελλάδος στο Μακεδονικό Μέτωπο ήταν ένα από τα μεγάλα «ατού» του Βενιζέλου στις συνδιασκέψεις της ειρήνης.
