Μετά τον Τραϊανό, μια σειρά από φιλέλληνες και προ παντός φιλαθηναίους αυτοκράτορες, θα δώσει την τελευταία αναλαμπή στην Αθήνα. Ο Αδριανός (117 – 138), με τον πηγαίο και χωρίς ιδιοτέλεια φιλελληνισμό του, θα βοηθήσει και θα ευεργετήσει την Ελλάδα και την Αθήνα όσο κανένας άλλος Ρωμαίος και περισσότερο από πολλούς Έλληνες.
Από τα 21 χρόνια που έμεινε αυτοκράτορας, τα 14 τα πέρασε σε περιοδείες, για να αντιλαμβάνεται από κοντά τις ανάγκες των λαών της αυτοκρατορίας. Αφού τακτοποίησε τα οικονομικά του Ρωμαϊκού κράτους και χάρισε και τους φόρους που χρωστούσε ο λαός, επιδόθηκε στην κατασκευή πολλών και μεγάλων δημοσίων έργων. Από αυτά ωφελήθηκε αρκετά η Ελλάς και περισσότερο η Αθήνα. Επί των ημερών του Αδριανού (γύρω στα 130) τέλειωσε ο Ναός του Ολυμπίου Διός, ο μεγαλύτερος στην Ελλάδα και ένα από τα «επτά θαύματα» του αρχαίου κόσμου. Είχε μήκος 180 και πλάτος 43 μέτρα. Από το ναό σώζονται σήμερα μερικές κολώνες, από τις 104 που είχε. Ένα άλλο αξιόλογο έργο του ευεργέτη αυτοκράτορα ήταν η Βιβλιοθήκη. Διατηρείται ακόμη στο Μοναστηράκι ένας από τους τοίχους της. Ήταν ένα μαρμάρινο οικοδόμημα (130 Χ 80 μ.) με 100 κολώνες και πλούσιο διάκοσμο. Δίπλα στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού είχε δημιουργηθεί, από τον 1ο π.Χ. αιώνα, μία δεύτερη Αγορά, μόνο για εμπορικές συναλλαγές, η γνωστή με το όνομα Ρωμαϊκή Αγορά. Τα άλλα αξιόλογα κτίρια (Πάνθεον, Γυμνάσιον), που είχε χαρίσει στην Αθήνα ο Αδριανός, χάθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, ιδιαίτερα ενδιαφέρθηκε για την καινούργια πόλη, που σχηματίστηκε γύρω από το Ναό του Ολυμπίου Διός και έφερε το όνομά του: Α δ ρ ι α ν ο ύ π ο λ ι ς. Άρχιζε από τη σημερινή λεωφόρο Αμαλίας και έφθανε στο Στάδιο, που την ίδια εποχή χτιζόταν μαρμάρινο με τη δωρεά του Ηρώδη Αττικού. Στην Αδριανούπολη είχαν τις επαύλεις τους οι πλούσιοι Αθηναίοι και Ρωμαίοι. Αν σ’ αυτές προσθέσουμε το Ναό του Ολυμπίου Διός, με πλήθος αγάλματα γύρω από αυτό, τους παλαιότερους ναούς του Ιλισού με τους κήπους της Αρτέμιδος και της Αφροδίτης, θα έχουμε την πόλη του Αδριανού. Στη θέση που χωριζόταν η παλιά Αθήνα από την καινούργια, οι Αθηναίοι έστησαν μια αψίδα, τη γνωστή σήμερα με το όνομα: Πύλη του Αδριανού, για να τιμήσουν το μεγάλο φιλαθηναίο αυτοκράτορα. Ήταν μια αψίδα ειρηνικού θριάμβου, που οι δύο προσόψεις της διαλαλούν και το σκοπό που χτίστηκε. Από τη μια μεριά, που η αψίδα βλέπει την παλιά πόλη, είναι χαραγμένη η επιγραφή: «ΑΙΔ’ ΕΙΣ ΑΘΗΝΑΙ ΘΗΣΕΩΣ Η ΠΡΙΝ ΠΟΛΙΣ». Και από την άλλη, που αντίκρυζε την καινούργια πόλη: «ΑΙΔ’ ΕΙΣ ΑΔΡΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΟΥΧΙ ΘΗΣΕΩΣ ΠΟΛΙΣ». Αλλά το σπουδαιότερο έργο του Αδριανού είναι το υδραγωγείο, που άρχισε να το κατασκευάζει, χωρίς να προφθάσει και να το τελειώσει. Επί αιώνες το Αδριάνειο υδραγωγείο έδωσε νερό στην Αθήνα. Και σήμερα ακόμη συμπληρώνει τη λίμνη του Μαραθώνος και τα νερά της Υλίκης.
Ο Αδριανός προσπάθησε να βελτιώσει το πνευματικό και βιοτικό επίπεδο των Αθηναίων. Επανειλημμένως μοίρασε χρήματα και στάρι στις φτωχότερες τάξεις. Υποστήριξε τις φιλοσοφικές σχολές και τον αθλητισμό. Δημιούργησε γιορτές για το λαό και του έδωκε εργασία με τα δημόσια έργα. Και είχαν απόλυτη ανάγκη οι Αθηναίοι από εργασία και χρήματα, όπως φανερώνει και η περιπέτεια του φιλοσόφου Λολλιανού. Είχε εκλεγεί «στρατηγός επί των όπλων», δηλαδή αρχιστράτηγος, για να φροντίζει για τον επισιτισμό των κατοίκων. Αυτή τη δουλειά έκαναν τότε οι αρχηγοί του στρατού! Και ο λαός κόντεψε να τον εκτελέσει από την έλλειψη σταριού. Τον έσωσε ο κυνικός φιλόσοφος Παγκράτης, που μπόρεσε να καταπραΰνει τους εξαγριωμένους Αθηναίους λογοπαίζοντας. Τους είπε ότι ο Λολλιανός «ουκ έστειν αρτοπώλης αλλά λογοπώλης». Σα φιλόσοφος που ήταν, «δεν έφτιαχνε ψωμιά αλλά λόγους …».
Μια από τις γιορτές, που ο Αδριανός είχε καθιερώσει στην Αθήνα, ήταν τα «Πανελλήνια». Εξακολούθησαν να γιορτάζονται επί δύο αιώνες. Όλες οι ελληνικές πόλεις στέλναν αντιπροσώπους, για να λάβουν μέρος στις εορταστικές εκδηλώσεις των Πανελληνίων και στους αθλητικούς αγώνες που ακολουθούσαν. Είχε ιδρυθεί και κοινό ταμείο, κατά το παράδειγμα της παλαιάς Συμμαχίας της Δήλου. Ο ταμίας των Πανελληνίων έφερε το ιστορικό όνομα του «Ελληνοταμία», όπως τον 5ο και τον 4ο π.Χ. αιώνα. Ο Αδριανός έχτισε και ένα μεγαλόπρεπο ναό αφιερωμένο στον Πανελλήνιο Δία. Η γιορτή των Πανελληνίων και ο Ναός του Πανελληνίου Διός συμβολίζουν το «πανελλήνιον πνεύμα», που είχε αρχίσει να επικρατεί στην Ελλάδα. Θα πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι και αυτός ο μεγάλος αυτοκράτορας, με το καλλιτεχνικό πνεύμα και την ανώτερη μόρφωση, δεν μπόρεσε να ξεφύγει από τις συνήθειες της εποχής του. Και μέσα στο Παναθηναϊκό Στάδιο οργάνωσε θηριομαχίες, με περισσότερα από χίλια άγρια θηρία!
Εκδηλώσεις των Αθηναίων.
Ο Αδριανός είχε επισκεφθεί τρεις φορές την Αθήνα και έμεινε καιρό στην πόλη. Ζούσε σαν πολίτης Αθηναίος. Συζητούσε για επιστημονικά και καλλιτεχνικά ζητήματα, για τις ανάγκες της πολιτείας και φορούσε το αθηναϊκό ένδυμα και όχι τα αυτοκρατορικά διάσημα. Είχε εκλεγεί Επώνυμος άρχων, είχε μυηθεί στα ελευσίνια μυστήρια και με έξοδά του έχτισε το ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα. Αλλά και σε πολλές άλλες ελληνικές πόλεις έκανε μεγάλες δωρεές. Κατασκεύασε δρόμους, υδραγωγεία, μνημειακά κτίρια και ναούς. Ύστερ’ από τόσες ευεργεσίες, ήταν φυσικό οι Αθηναίοι να τον περιβάλουν με εξαιρετικές τιμές. Τοποθέτησαν σε πολλά μέρη τον ανδριάντα του και σ’ αυτή την Ακρόπολη. Στο Θέατρο του Διονύσου είχαν βάλει 12 αγάλματα του Αδριανού! Παράλληλα με την πολιτεία, διάφοροι πλούσιοι Αθηναίοι, που είχαν ευεργετηθεί από τον Αδριανό, του έστησαν αγάλματα σε διάφορα μέρη της Αθήνας. Από το δάσος αυτό των αδριανείων ανδριάντων, ο πιο επιβλητικός ήταν ένας τεράστιος χάλκινος κοντά στο Ναό του Ολυμπίου Διός. Ο Παυσανίας ιδιαίτερα τον μνημονεύει για «θέας άξιον». Και άλλες πολλές τιμητικές εκδηλώσεις έγιναν στο φιλαθηναίο αυτοκράτορα. Στις δώδεκα φυλές πρόσθεσαν και δεκάτη τρίτη: την Αδριανίδα. Κατατάξαν τον Αδριανό στους «επώνυμους ήρωες» της Αττικής και καθιέρωσαν νέο ημερολόγιο, που άρχιζε από την πρώτη άφιξή του (125 μ.Χ.) στην Αθήνα. Τον ονόμασαν: Ολύμπιο, Πανελλήνιο, Σωτήρα, Κτίστη. Στο τέλος τον θεοποίησαν και τον λάτρευαν σ’ ένα ναό που είχαν χτίσει κοντά στο Ολυμπιείο. Αλλά και η νεώτερη Αθήνα τίμησε – και δικαίως – τον Αδριανό, δίνοντας το όνομά του σ’ έναν από τους παλαιότερους και κεντρικότερους δρόμους της.
Ο ωραίος Αντίνοος.
Οι αρχαίοι Αθηναίοι δεν περιορίστηκαν να τιμήσουν μόνο τον Αδριανό, αλλά θεοποίησαν και τη γυναίκα του, την Αυγούστα Σαβίνα, ενώ ζούσε ακόμη, καθώς και τον πατέρα της και παππού του Αδριανού Φιλήμονα. Αλλά οι τιμητικές εκδηλώσεις των Αθηναίων προχώρησαν και πέραν από την αυτοκρατορική οικογένεια. Καθιέρωσαν αγώνες, θυσίες και αποδώσανε τιμές «ήρωος» στον ωραίο Αντίνοο. Τον περιβόητο ευνοούμενο του Αδριανού. Ο Αντίνοος ήταν νεαρός Έλληνας από τη Βιθυνία, που είχε «συνδεθεί» με τον Αδριανό. Μυστήριο καλύπτει το τέλος του «ευειδούς νεανίσκου». Κατ’ άλλους, πνίγηκε στον ποταμό Νείλο, και κατ’ άλλου θυσιάστηκε σε ανθρωποθυσία από τον ίδιο τον Αδριανό, που είχε μυηθεί σε κάποια μαγική λατρεία. Το θάνατο ή τη θυσία του ωραίου Αντινόου θρήνησε βαθύτατα ο Αδριανός και έδωκε εντολή να τον τιμήσουν σαν ήρωα και θεό. Σε πολλές πόλεις της Ελλάδος και της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καθιερώθηκε η λατρεία του νέου θεού Αντινόου. Και, φυσικά, η Αθήνα δεν μπορούσε να υστερήσει σε εκδηλώσεις, ύστερ’ από την επιθυμία του αγαπημένου της αυτοκράτορα. Καθιέρωσε τα «αντινόεια». Αγώνες και γιορτές που γίνονταν στην Αθήνα και στην Ελευσίνα. Ασφαλώς, θα χτίστηκε και ναός του Αντινόου, αν κρίνουμε από το μαρμάρινο τιμητικό θρόνο που υπήρχε στο Διονυσιακό Θέατρο για τον ιερέα του «Εφήβου Αντινόου». Σε πολλές πόλεις είχαν συνδέσει τη λατρεία του Αντινόου, που η καλλονή του είχε γίνει παροιμιακή στον αρχαίο κόσμο της παρακμής, με τη λατρεία του Διονύσου και του Πανός. Σώζονται και σήμερα αγάλματα του πρωτότυπου αυτού θεού στο Μουσείο του Λούβρου, στο Βατικανό και στο Καπιτώλιο.
Οι διάδοχοι του Αδριανού.
Ο Αδριανός πέθανε κοντά στη Ρώμη το 138. Τρία χρόνια πριν είχε μείνει στην Αθήνα για τελευταία φορά. Είχε ξαναεκλεγεί Επώνυμος άρχων και εκτελώντας τα καθήκοντά του είχε επιστατήσει στη γιορτή των Διονυσίων. Οι διάδοχοι του Αδριανού, Α ν τ ω ν ί ν ο ς ο Ευσεβής (138 – 161) και Μ ά ρ κ ο ς Α υ ρ ή λ ι ο ς (161 – 180), συνέχισαν την παράδοση του προκατόχου των και τις ευεργεσίες στην Αθήνα. Επί του Αντωνίνου συμπληρώθηκε το μεγάλο Αδριάνειο υδραγωγείο. Μια μαρμάρινη πλάκα, που διατηρείται ως σήμερα (βρίσκεται στον Εθνικό Κήπο), είχε τοποθετηθεί στη Δεξαμενή του υδραγωγείου, για να θυμίζει το έργο που άρχισε ο Αδριανός και τέλειωσε ο διάδοχός του Αντωνίνος.
Το πανεπιστήμιο.
Ο Αντωνίνος και ο Μάρκος Αυρήλιος ενδιαφέρθηκαν για την παιδεία και τη μόρφωση των Αθηναίων. Όρισαν τακτικές έδρες στις φιλοσοφικές σχολές και πλήρωναν τους δασκάλους, είτε από το ταμείο του Δήμου με μισθό 6.000 δραχμές το χρόνο, είτε από το αυτοκρατορικό ταμείο με 10.000 δραχμές το χρόνο. Οι μισθοί ήταν πολύ μεγάλοι και το επάγγελμα του δασκάλου έγινε τότε περιζήτητο. Οι κορυφαίοι φιλόσοφοι ζητούσαν να διοριστούν. Εκτός από τον αξιόλογο μισθό, είχαν τουλάχιστον άλλα τόσα από τα δίδακτρα των μαθητών και από διάφορες ατέλειες που είχαν θεσπίσει γι’ αυτούς. Μερικοί σοφιστές γίνονται πλούσιοι από τη διδασκαλία τους. Επί κεφαλής κάθε επιστημονικού κλάδου – κάθε «πανεπιστημιακής σχολής», όπως θα λέγαμε σήμερα – ήταν ο «σχολάρχης». Κι’ επάνω από όλους ο «έφορος», που εκτελούσε τα καθήκοντα που έχουν οι πρυτάνεις στα σύγχρονα πανεπιστήμια. Η μορφή που είχαν δώσει στις αθηναϊκές σχολές, ο Αντωνίνος και ο Μάρκος Αυρήλιος, έμοιαζε με εκείνη που έχουν τα νεώτερα πανεπιστήμια. Και δεν θα απείχαμε από την πραγματικότητα, αν θεωρούσαμε τις αθηναϊκές αυτές σχολές για τα πρώτα πανεπιστήμια του κόσμου.
Η προσπάθεια του Μάρκου Αυρήλιου – του φιλόσοφου αυτού αυτοκράτορα – και των δύο προκατόχων του, ήταν να ξαναδώσουν στην Αθήνα, που είχε χάσει την πολιτική της σημασία, τον πρώτο ρόλο στον πνευματικό και μορφωτικό τομέα. Και το πέτυχαν. Η Αθήνα γίνεται και πάλι το Πανεπιστήμιο της Οικουμένης. Σπουδαστές, από όλα τα μέρη του κόσμου, σπεύδουν ν’ αποκτήσουν την «attica disciplina». Μόνο που τα πνευματικά προϊόντα του νέου πανεπιστημίου, δεν είναι παρά «ψυχία» μπροστά στην πνευματική κληρονομία που του είχαν αφήσει ο 5ος και ο 4ος π.Χ. αιώνες. Οπωσδήποτε, η μορφωτική αυτή προσπάθεια των τριών αυτοκρατόρων, είχε ευεργετικές οικονομικές συνέπειες, με τη συρροή χιλιάδων ξένων σπουδαστών και τουριστών. Είχε ακόμη και ηθικές επιδράσεις. Η ζωή στην Αθήνα γίνεται πιο φιλοσοφημένη, πιο αγνή, πιο αξιοπρεπή, πιο συγκρατημένη, συγκριτικά με τις άλλες πόλεις και ιδιαίτερα με τη Ρώμη. Μας το βεβαιώνουν τα κείμενα της εποχής εκείνης και ο σκωπτικός Λουκιανός, που μας δίνει χαρακτηριστικές εικόνες από την κοινωνική ζωή, τα ήθη και τα έθιμα της Ελληνικής Χερσονήσου στο 2ο μ.Χ. αιώνα. Ο Λουκιανός παρουσιάζει τα θέματά του με αρκετό πνεύμα και περισσότερη υπερβολή. Ανάμεσα στους σοφούς και στους ασόφους, που έχουν κατακλύσει την πόλη της Παλλάδος στη νέα πνευματική της άνθιση, θα συναντήσουμε και τον Ηρώδη Αττικού. Έναν Αθηναίο που διακρίθηκε για τη σοφία του και για τον απέραντο πλούτο του, που τον χρησιμοποίησε όχι μόνο για το «ευ ζην» αλλά και για το «ευ πράττειν». Το όνομά του έχει καταγραφεί από τα πρώτα στον κατάλογο των ευεργετών της αρχαίας Αθήνας.
