Η πρώτη εμφάνιση στην πολιτική του Χαριλάου Τρικούπη έγινε στην Εθνοσυνέλευση του 1862, που είχε σταλεί ως πληρεξούσιος της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου.
Η πολιτική κατάσταση, που ακολούθησε την Εθνοσυνέλευση του 1862, χαρακτηρίζεται από αστάθεια, αυθαιρεσία και κοτζαμπασισμό. Σ’ αυτό είχε συντελέσει και ο Γεώργιος Α΄. Αντί να δίνει την εντολή της κυβερνήσεως στους αρχηγούς των κομμάτων της πλειοψηφίας, προτιμούσε να κάνει πρωθυπουργούς πρόσωπα δικής του εκλογής ή άλλους που αντιπροσώπευαν ασήμαντες μειοψηφίες στη Βουλή. Το αποτέλεσμα ήταν στα δέκα πρώτα χρόνια (1863 – 1873) της βασιλείας του Γεωργίου Α΄ να έχουμε, κατά μέσον όρο, κάθε τρεις μήνες και μια κυβέρνηση.
«Τις πταίει;».
Την απαράδεκτη αυτή κατάσταση ζήτησε να σταματήσει ο Χαρίλαος Τρικούπης και δημοσίευσε στην εφημερίδα «Καιροί» ένα άρθρο, με τον τίτλο «Τις πταίει;», που καταλόγιζε την ευθύνη της πολιτικής ανωμαλίας στο Στέμμα. Το άρθρο θεωρήθηκε υβριστικό για το Βασιλιά, το φύλλο της εφημερίδας κατασχέθηκε, ο Τρικούπης προφυλακίστηκε στις φυλακές Τριγγέτα, απ’ όπου και αφέθηκε ελεύθερος με βούλευμα του Συμβουλίου των Πλημμελειοδικών (23 Ιουνίου 1874). Το άρθρο του Τρικούπη προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον και από τότε, κυρίως, καθιερώνεται στην κοινή γνώμη για αρχηγός. Τόσο, μάλιστα, ώστε ο ίδιος ο βασιλιάς Γεώργιος, ύστερ’ από πολλούς δισταγμούς, αναθέτει στο Χαρίλαο Τρικούπη να σχηματίσει την πρώτη κυβέρνησή του (27 Απριλίου 1875) και να κάνει εκλογές, που έγιναν κατά τρόπο υποδειγματικό και ανεπηρέαστες.
Η «Δεδηλωμένη».
Μετά τις εκλογές του 1875 ο Γεώργιος Α΄, με το βασιλικό λόγο που διάβασε στην έναρξη της νέας Βουλής και είχε συντάξει ο Τρικούπης, υποσχέθηκε να αναθέτει την πρωθυπουργία μόνο σε όσους θα έχουν «την δεδηλωμένην προς αυτούς πλειοψηφίαν των αντιπροσώπων του Έθνους». Αλλά η αρχή της «δεδηλωμένης», που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, δεν τηρήθηκε ούτε από το Γεώργιο Α΄, παρά την πανηγυρική υπόσχεσή του, ούτε από τους διαδόχους του. Η αυλή χειροτονούσε πρωθυπουργούς, ακόμη και μετά το δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Μόνο που ο πανέξυπνος και εύστροφος Γεώργιος Α΄ κατόρθωνε, πολλές φορές, να συγκαλύπτει τις συνταγματικές του παραβάσεις. Όταν οι διάδοχοί του θέλησαν να κάνουν τα ίδια, χωρίς να έχουν και την ευστροφία του αρχηγού της δυναστείας, βρέθηκαν εκτεθειμένοι.
Οι πρωθυπουργίες του Χ. Τρικούπη.
Στην εικοσαετία 1875 – 1895 ο Χ. Τρικούπης έγινε εφτά φορές πρωθυπουργός, με συνολική διάρκεια πρωθυπουργίας 10 χρόνια, 8 μήνες και 24 ημέρες. Είναι ο δεύτερος σε διάρκεια χρόνου πρωθυπουργός στη Νεώτερη Ελλάδα. Πρώτος έρχεται ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με εφτά πρωθυπουργίες και διάρκεια 12 χρόνων, 4 μηνών και 16 ημερών. Και τρίτος ο Αλέξανδρος Κουμουδούρος, που έγινε 10 φορές πρωθυπουργός, με 7 χρόνια, 7 μήνες και 7 ημέρες πρωθυπουργίας. Όλοι οι άλλοι πολιτικοί της Ελλάδος είχαν μικρότερο χρονικό διάστημα παραμονής στην εξουσία. Θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι, και οι τρεις αυτοί πολιτικοί σημείωσαν τις μακρόχρονες πρωθυπουργίες τους, ύστερ’ από ελεύθερες εκλογές. Οι αριθμοί που δώσαμε αποδεικνύουν ότι, ο ελληνικός λαός τίμησε πάντοτε με την ψήφο του τους ικανούς πολιτικούς και ότι είναι «ωρμότατος», από τον περασμένο ακόμη αιώνα, για να έχει αποφασιστική γνώμη στην κυβέρνηση του τόπου.
Η μακρά παραμονή του Χ. Τρικούπη στην εξουσία του έδωκε την ευκαιρία να εκτελέσει και μεγάλα έργα στην Ελλάδα. Ξεφεύγει από τα όρια της μελέτης αυτής η κριτική του έργου του Χ. Τρικούπη, όπως και των άλλων πολιτικών. Ασχολούμεθα, κυρίως, με τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Αθήνα, πλαισιώνοντας αυτά, όταν χρειάζεται, με αναδρομή στη γενικότερη πολιτική κατάσταση, για την καλύτερη κατανόηση. Θα σημειώσουμε μόνο έναν αριθμό που δείχνει την αναδημιουργία που συντελέστηκε την τρικουπική εποχή. Ο Τρικούπης είχε παραλάβει την Ελλάδα με μια σιδηροδρομική γραμμή (Αθηνών – Πειραιώς) μήκους 9 χιλιομέτρων. Και αφήκε την Ελλάδα, όταν έφυγε το 1895, με δίκτυο 916 χιλιομέτρων. Ανάλογη ήταν η προσπάθειά του στην ανάπτυξη του ανύπαρκτου ως τότε οδικού δικτύου της χώρας. Η έλλειψη δρόμων υποβοηθούσε τη ληστεία. Με αποτέλεσμα οι ληστοσυμμορίες να φθάνουν έξω από την Αθήνα. Λίγο πριν από την πρώτη πρωθυπουργία του Τρικούπη είχε γίνει (1870) η περιβόητη ληστεία του Δήλεσι. Η συμμορία των Αρβανιτάκηδων έπιασε 7 Άγγλους και 2 Ιταλούς, που είχαν πάει να επισκεφθούν το Μαραθώνα και σκότωσε τους 4 από αυτούς, με αποτέλεσμα να ξεσηκωθεί η παγκόσμια κοινή γνώμη εναντίον της Ελλάδος και να καταξευτελιστεί το Ελληνικό κράτος. Στην ανορθωτική προσπάθεια του Τρικούπη βοήθησε και η προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα (1881), που μεγάλωσε τα ασφυκτικά ως τότε σύνορά της. Η προσάρτηση είχε γίνει επί της κυβερνήσεως του Αλεξάνδρου Κουμουνδούρου.
Η Αθήνα εκπολιτίζεται.
Από το αναδημιουργικό έργο του Τρικούπη θα ωφεληθεί και η Αθήνα. Πλούσιοι Έλληνες του εξωτερικού θα έλθουν να εγκατασταθούν στην πατρική γη. Τους φέρνει ο άνεμος της εμπιστοσύνης που άρχισε να πνέει για την ανύπαρκτη ως τότε Ελλάδα. Η Αθήνα θα τραβήξει τους περισσότερους. Οι νεοφερμένοι θα χτίσουν ωραία μαρμάρινα μέγαρα. Ο Γερμανός αρχιτέκτονας Τσίλλερ θα αφήσει αξιόλογα ιδιωτικά κτίρια, που μερικά σώζονται και σήμερα. Οι λεωφόροι Κηφισίας (σημερινή Βασιλίσσης Σοφίας) και Αμαλίας, άχτιστες ως τότε, θα διαμορφωθούν στους δύο ωραιότερους δρόμους της Πρωτεύουσας. Ο πληθυσμός θα διπλασιαστεί μέσα σε 25 χρόνια και θα περάσει τις 100.000 στο τέλος του αιώνα. Καινούργιες συνοικίες θα δημιουργηθούν.
Γενικά, η εποχή του Χαριλάου Τρικούπη σημειώνει σταθμό για την Αθήνα. Τότε η Πρωτεύουσα πήρε τη μορφή συγχρονισμένης πολιτείας και άρχισε να δέχεται το μηχανικό πολιτισμό που κατακτούσε πια όλο τον κόσμο. Μαζί με την πολεοδομική της ανάπτυξη η Αθήνα εκπολιτίζεται. Και αυτό ήταν το πιο αποφασιστικό βήμα στην τρικουπική εποχή. Ως τότε είχε μείνει καθυστερημένη στις εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής, μολονότι πολεοδομικώς είχε σημειώσει σημαντική πρόοδο από τα τελευταία ακόμη χρόνια της οθωνικής εποχής. Αλλά μόνο το 1882 εμφανίζονται τα πρώτα, ανθοπωλεία, στιλβωτήρια, καθαριστήρια και άλλα καταστήματα συνήθων σήμερα αναγκών. Παρουσιάζονται συγχρονισμένα κουρεία, που θα αντικαταστήσουν τα παλαιότερα «μπαρμπεριά», που ήταν αποκρουστικά σε εμφάνιση και καθαριότητα. Οι μπαρμπέρηδες ήταν, συνήθως, ακάθαρτοι φουστανελλοφόροι, που ασκούσαν μαζί με την τέχνη του κουρέα και το επάγγελμα του οδοντογιατρού ή μάλλον του «οδοντοβγάλτη», γιατί η τέχνη τους περιοριζόταν μόνο στο βγάλσιμο κανενός χαλασμένου δοντιού και κάποτε και κανενός γερού … κατά λάθος. Στις βιτρίνες των κουρείων, μέσα σε γυάλινα δοχεία, ήταν εκτεθειμένα για διαφήμιση τα χαλασμένα δόντια που είχε «περιποιηθεί» η τανάλια του μπαρμπέρη. Τότε παρουσιάστηκαν και οι τρεις πρώτοι επιστήμονες οδοντογιατροί: Κασσαβέτης, Λεύκοβιτς, Μπρίλης.
Ως την τρικουπική εποχή οι γυναίκες πήγαιναν στην εκκλησία, όχι μόνο χωριστά από τους άντρες, αλλά και στο γυναικωνίτη. Σε πολλούς μάλιστα γυναικωνίτες υπήρχε και καφάσι, κατά την τουρκική συνήθεια. Η Πρωτεύουσα συγχρονίστηκε και στις ενδυμασίες. Σπάνια πια εμφανιζόταν η φουστανέλλα και η βράκα στους δρόμους της Αθήνας. Η αντικατάσταση της εθνικής φορεσιάς με «φράγκικα» ρούχα είχε αρχίσει από τα πρώτα χρόνια της ελευθερίας. Αλλά τώρα συμπληρώθηκε. Στην εξέλιξη αυτή πρώτα υποχώρησε το τσαρούχι. Οι φουστανελλάδες του Αγώνα το αντικατάστησαν, από τα πρώτα οθωνικά χρόνια, με ευρωπαϊκά παπούτσια σε σχήμα παντούφλας. Στη γυναικεία ενδυμασία τελευταίο έπεσε το φέσι. Πολλές από τις παλαιότερες το φορούσαν ως το τέλος του περασμένου αιώνα. Και το φορούσαν με το κρινολίνο, το τουρνούρι και τις άλλες φορεσιές του δυτικού κόσμου. Φρόντιζαν μόνο να ρίχνουν επάνω από το φέσι μια νταντέλα ή ένα βέλο.
Πρόοδος σημειώνεται και στον καλλιτεχνικό και αθλητικό τομέα. Στην Αθηναϊκή Λέσχη οργανώνεται η πρώτη έκθεση έργων ζωγραφικής με πίνακες του Γκύζη, του Ράλλη, του Γιαλλινά και του Λεμπέση. Τα σπορ αρχίζουν να διαδίδωνται, η γυμναστική γίνεται υποχρεωτική στα σχολεία και ο Φωκιανός εκπαιδεύει τους πρώτους Έλληνες δασκάλους της γυμναστικής. Παράλληλα με το Ωδείο Αθηνών, που είχε αρχίσει τη λειτουργία του το 1871, ιδρύθηκαν τότε η Μουσική Εταιρεία και ο Όμιλος Φιλομούσων. Οι συναυλίες συστηματοποιήθηκαν και παίχτηκε το πρώτο ελληνικό μελόδραμα. Οι ευρωπαϊκοί χοροί αρχίζουν να κατακτούν και τις λαϊκές τάξεις. Μαζί με το συρτό και τον καλαματιανό, οι τολμηρότερες χορεύουν και την πόλκα. Στην αστική και την ανώτερη κοινωνία έχουν επιβληθεί πια οι ευρωπαϊκοί χοροί και οι χοροδιδάσκαλοι κάνουν χρυσές δουλειές, αν κρίνουμε από το μεγάλο αριθμό τους. Η μικρή Αθήνα είχε τότε έξι γνωστούς χοροδιδάσκαλους, που ακριβοπληρώνονταν, τους: Π. Βαλάση, Θ. Βαλέττα, Φ. Γεωργαντά, Π. Διονυσίου, Ι. Κανελλόπουλο, Σ. Σιδέρη, εκτός από τους άλλους, τους λαϊκότερους και φθηνότερους.
Οι «Χρυσοκάνθαροι».
Στην πρόοδο συντελέσαν και οι Έλληνες του εξωτερικού, που ήλθαν και εγκαταστάθηκαν στην Πρωτεύουσα. Οι περισσότεροι ήταν από τον υπόδουλο Ελληνισμό, τη Ρουμανία και τη Ρωσία. Ο κόσμος τους ονόμασε «χρυσοκανθάρους», δηλαδή κατσαρίδες που χρύσιζαν. Χαρακτηρισμός υπερβολικός και άδικος. Οι άνθρωποι αυτοί, ίσως, να μην είχαν την ιερή φλόγα των Ελλήνων του εξωτερικού που κατέβηκαν να πολεμήσουν στην Επανάσταση του 21 ή την υψηλή ιδεολογία των Εθνικών Ευεργετών. Πάντως βοήθησαν τον τόπο. Μερικοί, μάλιστα, αναδείχτηκαν αργότερα Εθνικοί Ευεργέτες πρώτης γραμμής. Επί πλέον, όλοι αυτοί, είχαν κάνει τις περιουσίες τους στο εξωτερικό και είχαν τον πατριωτισμό να τις φέρουν στην Ελλάδα. Κανένας παραλληλισμός δεν μπορεί να γίνει «χρυσοκανθάρων» με μερικούς νεώτερους πλουτοκράτες, που έκαναν τις περιουσίες τους στην Ελλάδα και τις φυγάδευσαν στο εξωτερικό για περισσότερη ασφάλεια. Το χαρακτηρισμό των «χρυσοκανθάρων» θα πρέπει να τον αποδώσουμε περισσότερο στη ζήλεια και στο φτωχοπροδρομισμό των Αθηναίων της εποχής εκείνης. Αργότερα θα αρχίσουν οι επιμιξίες με τα παλιά αθηναϊκά τζάκια, που είχαν χάσει στο μεταξύ τις περιουσίες τους και θα δημιουργηθεί η καινούργια αθηναϊκή κοινωνία του 1900.
Η ενηλικίωση του Διαδόχου.
Την εποχή εκείνη σημειώνεται και αξιόλογη τουριστική κίνηση. Σ’ αυτό συντελέσαν οι μεγάλες γιορτές που οργάνωσε το κράτος. Η κυβέρνηση Τρικούπη, για να εξυψώσει το γόητρο της δυναστείας και να την συνδέσει περισσότερο με το λαό, γιόρτασε με λαμπρότητα την ενηλικίωση του διαδόχου Κωνσταντίνου (1886), με την εισοσιπενταετηρίδα στο θρόνο του Γεωργίου Α΄ (1888) και τους γάμους του Κωνσταντίνου (1889) με την αδελφή του Κάιζερ πριγκίπισσα Σοφία. Στην ενηλικίωση του Διαδόχου είχαν προσκληθεί και όλοι οι δήμαρχοι της Ελλάδος. Διακόσιοι πενήντα δήμαρχοι ξεκίνησαν με αμάξια από το υπουργείο των Εσωτερικών, με επικεφαλής τον Υπουργό, για να πάνε στο παλάτι το απόγευμα της πρώτης ημέρας. Άλλοι φορούσαν τις τοπικές τους φορεσιές και άλλοι φράκο και ψηλό καπέλο. Και καθώς μας πληροφορεί ένας χιουμορίστας χρονικογράφος: «η παρέλασις των δημάρχων, μεταβαινόντων εφ’ αμαξών εις τα ανάκτορα έδιδε την εντύπωσιν σκηνής αθηναϊκού καρναβαλιού, εις το οποίον μετεμφιεσμένοι εφαίνοντο όχι οι φορούντας τας τοπικάς των ενδυμασίας, αλλ’ οι αλλάξαντες αυτάς και φορέσαντες φράκον». Οι διάφοροι βλαχοδήμαρχοι με το φράκο έδωκαν πλούσιο υλικό σε πνευματώδη σχόλια των εφημερίδων και στο Θέμο Άννινο την ευκαιρία να τους αποθανατίσει σε σκίτσα. Αργότερα κάλεσαν τους δημάρχους και στους γάμους του Διαδόχου.
Από τα γεύματα που δόθηκαν στο παλάτι για την ενηλικίωση του Διαδόχου ήταν ένα και για τους «αρχιεπισκόπους και επισκόπους του κράτους». Επειδή όμως ήταν νηστεία (4 Δεκεμβρίου) αποφασίστηκε να υπάρχουν νηστήσιμα και αρτύσιμα φαγητά. Αλλά «οι Πατέρες της Εκκλησίας ετίμησαν αμφότερα και κατά κόρον», όπως μας πληροφορεί ο τύπος της εποχής. Δόθηκαν επίσης εκατοντάδες χάριτες σε φυλακισμένους και εκατοντάδες παράσημα. «Παρασημοφορημένοι και απολυθέντες εγκληματίαι, ιδού αι δύο μεγάλαι τάξεις εις ας διαιρείται από προχθές το έθνος» έγραφε μια αντιπολιτευομένη εφημερίδα. Ένα μήνα μετά τις γιορτές για την ενηλικίωση έγιναν εκλογές στην Ελλάδα. Το τρικουπικό κόμμα βγήκε πανίσχυρο. Ο ελληνικός λαός εκτιμά πάντοτε εκίνους που του δίνουν άρτον και θεάματα.
Η Αθήνα διασκεδάζει.
Μεγαλύτερες ακόμη γιορτές έγιναν το 1888 – 89. Άρχισαν με τις αποκριές του 1888, που πέρασαν όχι μόνο με εξαιρετική ευθυμία, αλλά και με πλούτο και μεγαλοπρέπεια που δεν είχαν ξαναδεί οι Αθηναίοι. Σ’ αυτό συντελέσαν τα «κομιτάτα», που αναλάβαν να οργανώσουν τις γιορτές και τα μεγάλα χρηματικά βραβεία που έδιναν στα καλύτερα άρματα και στις εξυπνότερες και ωραιότερες μεταμφιέσεις. Κατά τους ξένους ανταποκριτές το καρναβάλι της Αθήνας δεν υστερούσε από το καρναβάλι της Νίτσας. Και όπως έγραφε μια εφημερίδα «είχομεν αρχίσει πλέον να γινώμεθα καθ’ όλα εφάμιλλοι των Ευρωπαίων μασκαράδων …».
Η εικοσιπενταετηρίδα του Γεωργίου Α΄ (1888) και οι γάμοι του διαδόχου Κωνσταντίνου (1889) έδωκαν την ευκαιρία σε νέες γιορτές. Στους γάμους του Διαδόχου χιλιάδες ξένοι και Έλληνες έφθασαν στην Πρωτεύουσα από το εσωτερικό και το εξωτερικό. Από την Κρήτη ήλθαν διακόσιοι επαναστάτες με ολόκληρη την Επαναστατική Συνέλευση. Αφήκαν προσωρινά τον πόλεμο και κατέβηκαν από τα ηρωικά Σφακιά στην πρωτεύουσα. Η Αθήνα φιλοξένησε πολλούς από τους τότε και κατόπιν βασιλείς και αυτοκράτορες της Ευρώπης. Οι θρόνοι των περισσότερων από αυτούς δεν υπάρχουν πια.
Τα εγκαίνια του Ζαππείου.
Στην εικοσιπενταετηρίδα του Γεωργίου Α΄ και τα εγκαίνια του μεγάρου του Ζαππείου. Και επειδή γύρω από το νεόχτιστο μέγαρο ήταν ξεραΐλα, φύτεψαν μέσα σε μια νύχτα τα πρώτα δενδρύλλια του πάρκου του Ζαππείου. Ώσπου να τελειώσει το μέγαρο, είχε πεθάνει ο εμπνευστής και δωρητής του Ευαγγέλης Ζάππας (1800 – 1865). Και στα εγκαίνια (20 Οκτωβρίου 1888) έφθασε από τη Ρουμανία και παρευρέθηκε ο εξάδελφός του και συνεχιστής της δωρεάς Κωνσταντίνος Ζάππας. Έφερε τον ελληνικό μεγαλόσταυρο που του είχε δώσει την ίδια ημέρα ο Βασιλιάς. Στην είσοδο του Ζαππείου έχουν εντειχίσει την καρδιά του Ευαγγέλη Ζάππα. Την είχε μεταφέρει σε ασημένια λήκυθο ο εξάδελφός του Κωνσταντίνος. Κατά τη συνήθεια της εποχής διατηρούσαν μέσα σε δοχεία με οινόπνευμα τις καρδιές προσφιλών και επιφανών ανθρώπων. Στο Ιστορικό Μουσείο της Ελλάδος διατηρείται σε σφραγισμένο βάζο από ασήμι η καρδιά του Κωνσταντίνου Κανάρη.
Το Δημοτικό Θέατρο.
Στις γιορτές των 25 χρόνων του Γεωργίου Α΄ έκανε την έναρξή του και το Δημοτικό Θέατρο με την «Αντιγόνη» του Σοφοκλή. Το θέατρο αυτό, που είχε τελειώσει με χρήματα του Ανδρέα Συγγρού, ήταν το πρώτο ωραίο θέατρο της Αθήνας και το καλύτερο από όσα χτίστηκαν ως σήμερα. Είχε επί πλέον θαυμασία ακουστική. Δυστυχώς κατεδαφίστηκε, για άγνωστους λόγους, επί της δικτατορίας του Μεταξά από τον τότε Διοικητική Πρωτευούσης Κ. Κοτζιά. Ο φιμωμένος και διευθυνόμενος από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου τύπος, δεν μπόρεσε να διαμαρτυρηθεί και να εμποδίσει την κατεδάφιση. Στη θέση που βρισκόταν το ωραίο θέατρο, ο Δήμος Αθηναίων έστησε την προτομή του κατεδαφιστή του και έδωκε το όνομά του στην πλατεία, μολονότι υπήχε και άλλη πλατεία στην Αθήνα με το όνομα του, κατά τα άλλα, συμπαθητικού Κ. Κοτζιά. Αργότερα, κάποιος ιδιότροπος Αθηναίος πήγε μια νύχτα κι’ έκανε κομμάτια την προτομή …
Προηγουμένως η πλατεία έφερε το όνομα του φιλέλληνα βασιλιά της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α΄, πατέρα του Όθωνος, που τόσες υπηρεσίες και χρήματα είχε προσφέρει στην Ελλάδα. Και κανένας δε βρέθηκε, ως σήμερα, να ξαναβάλει το όνομα του Μεγάλου Φιλέλληνα εκεί , που το είχε τοποθετήσει επί έναν αιώνα η ευγνωμοσύνη των Ελλήνων.
