Από τις αρχές του 8ου π.Χ. αιώνα σημειώνεται μια μεταβολή στην πολιτική και οικονομική ζωή της Αθήνας. Ως την εποχή εκείνη οι Αθηναίοι ήταν γεωργοί. Τους κυβερνούσαν οι πλούσιοι γαιοκτήμονες – τα αριστοκρατικά γένη – που ψήφιζαν μεταξύ τους τούς 9 άρχοντες της πολιτείας. Η εκλογή των αρχόντων ήταν αποκλειστικό προνόμιο της αριστοκρατίας, ύστερ’ από την πατριαρχική μοναρχία. Αλλά τον 8ο αιώνα αρχίζουν ν’ αναπτύσσονται το εμπόριο και η ναυτιλία. Η θάλασσα ελευθερώνεται από την πειρατεία και τα αθηναϊκά πλοία διασχίζουν το Αιγαίο και τη Μεσόγειο. Δημιουργούνται τότε οι πρώτοι κεφαλαιοκράτες στην οικονομική ζωή της αρχαίας Αθήνας. Κι’ επειδή οι αριστοκράτες δεν καταδέχονταν να ασκούν το εμπόριο και τη ναυτιλία, τις μεγάλες περιουσίες τις σχηματίζουν έξυπνοι και τολμηροί άνθρωποι, που ανήκαν σε κατώτερες τάξεις. Με τους νεόπλουτους αυτούς έρχεται σε επιμιξία η παλιά αριστοκρατία της Αθήνας, που ως τότε ζούσε αποτραβηγμένη στο στενό κύκλο που κυβερνούσε το άστυ. Καθώς γράφει ο Μεγαρίτης ποιητής Θέογνις, ένας αριστοκράτης δεν ντρεπόταν να παντρευτεί «κακήν κακού θυγατέρα», αρκεί να έχει πολλά χρήματα. Και οι γυναίκες προτιμούσαν «των καλών καγαθών» τους πλούσιους. Και προσθέτει ο ίδιος: «Χρήματα γαρ τιμώσι και κακού εσθλός έγημεν και κακός εξ αγαθού, πλούτος έμιξε γένος».
Από την ανάμιξη αυτή της παλιάς αριστοκρατίας με τους νεόπλουτους δημιουργήθηκε η νέα ολιγαρχία της Αθήνας. Αυτή όμως δεν είχε ούτε την παράδοση, ούτε την αρχοντιά των παλιών αριστοκρατών. Οι νέοι πλουτοκράτες, κοντά στο άστατο εμπόριο, θέλησαν να αποκτήσουν και μεγάλες ιδιοκτησίες στην Αττική δανείζοντας τους κτηματίες με υπέρογκους τόκους, που δεν μπορούσαν να τους πληρώσουν. Και με τη νομοθεσία που ίσχυε, άμα ένας δεν είχε να πληρώσει τα χρέη του, όχι μόνο έχανε την περιουσία του αλλά αυτός, η γυναίκα του και τα ανήλικα παιδιά του, γίνονταν δούλοι του δανειστή. Νόμος τρομερός και απάνθρωπος που ανάγκαζε πολλούς, όταν χρωστούσαν χρήματα, να φεύγουν κρυφά από την Αττική σε μακρινές χώρες. Η δυστυχία άρχισε ν’ απλώνεται στους γεωργούς, που αποτελούσαν την παραγωγική τάξη. Και η δυσφορία του λαού μεταβάλλεται σε συνεχείς στάσεις. Οι προλετάριοι ζητούσαν «αναδασμό της γης». Δηλαδή, απαλλοτρίωση και καινούργια διανομή των χωραφιών σε ίσα μερίδια, όπως ήταν παλαιότερα.
Το «Κυλώνειον άγος». Επί δύο αιώνες η Αθήνα συνταράχτηκε από την πάλη αυτή των τάξεων, που είχε οικονομικά αίτια. Οι φρονιμότεροι από τους Αθηναίους ευπατρίδες συνιστούσαν ριζικές μεταβολές για χάρη του λαού, περισσότερο φιλελεύθερο πολίτευμα και δικαιότερη κατανομή της γης. Προς την κατεύθυνση αυτή πρωτοστατούσε η οικογένεια των Αλκμεωνιδών. Οι αγώνες των Αλκμεωνιδών, για την προοδευτική επικράτηση της δημοκρατίας στην Αθήνα και την εξύψωση του βιοτικού επιπέδου του λαού, χρονολογούνται από τον 8ο π.Χ. αιώνα. Ο αρχηγός της οικογενείας Αλκμέων ήταν δισέγγονος του βασιλιά των ομηρικών χρόνων Νέστορος, που τα ανάκτορά του αποκάλυψαν τελευταία οι ανασκαφές στην Πύλο. Αντίθετοι με τους Αλκμεωνίδες και τους προοδευτικούς της εποχής ήταν η αντιδραστική αριστοκρατία και μερικοί φιλόδοξοι που νόμιζαν πως θα έλυναν το κοινωνικό πρόβλημα με την προσωπική τους δικτατορία. Ένας από αυτούς ήταν ο ολυμπιονίκης Κύλων, αριστοκράτης Αθηναίος και γαμπρός του τυράννου των Μεγάρων Θεαγένη. Ο Κύλων, με τη βοήθεια του στρατού που του έστειλε ο πεθερός του, επιχειρεί να καταλάβει την Ακρόπολη και να επιβάλει τη δικτατορία του. Επώνυμος άρχων στην Αθήνα ήταν τότε ο Μεγακλής, από την οικογένεια των Αλκμεωνιδών. Ο Μεγακλής καλεί σε συναγερμό τους Αθηναίους. Η συνωμοσία αποτυγχάνει και ο Κύλων δραπετεύει από την Αθήνα. Οι οπαδοί όμως του Κύλωνος, που δεν μπόρεσαν να φύγουν, κλείστηκαν στην Ακρόπολη στο Ιερό της Αθηνάς. Τους έπιασαν οι Αθηναίοι και τους σκότωσαν. Η πράξη θεωρήθηκε «ιερόσυλη». Όσοι καταφεύγανε στα ιερά ήταν «άσυλοι» και «απαραβίαστοι». Οι εχθροί του Μεγακλή τον κατηγόρησαν για υπεύθυνο της ιεροσυλίας και ζήτησαν να δικαστή για το «Κυλώνειο άγος». Ο Μεγακλής αρνήθηκε. Γύρω από την υπόθεση αυτή ξέσπασε μεγάλος σάλος. Και δεν έφθαναν τα εσωτερικά ζητήματα που συγκλόνιζαν την πόλη, αλλά δημιουργήθηκαν και εξωτερικές περιπέτειες. Οι Μεγαρίτες βρήκαν την ευκαιρία και πήραν τη Σαλαμίνα, που την είχαν οι Αθηναίοι από παλαιότατα.
Δράκων. Το 620 παρουσιάζεται διαιτητής μεταξύ της αριστοκρατίας και του λαού ο Δράκων. Είναι γνωστός για την αυστηρή νομοθεσία του. Από αυτόν έχει βγει και η έκφραση: «δρακόντεια μέτρα». Η σημαντικότερη εργασία του Δράκοντος ήταν η κωδικοποίηση των άγραφων νόμων που ίσχυαν ως τότε. Για να ικανοποιήσει και το λαό έλαβε μερικά δημοκρατικά μέτρα στον πολιτικό τομέα. Ίδρυσε (611) μία Βουλή από 401 βουλευτές. Στη Βουλή αυτή τα παλιά αριστοκρατικά γένη διατηρούσαν τον έλεγχο. Ούτε στο κοινωνικό, ούτε στο οικονομικό πρόβλημα μπόρεσε να δώσει λύση. Και οι στάσεις συνεχίστηκαν στην Αθήνα και μετά το Δράκοντα.
Στην αναταραγμένη εκείνη περίοδο εμφανίζεται στο προσκήνιο της πολιτικής ο Σόλων. Ένας εμπνευσμένος πρωτοπόρος της δημοκρατίας, που ήταν συγχρόνως, ποιητής, νομοθέτης και πολεμιστής. Ενθουσιάζει τους Αθηναίους με τα ποιήματά του. Τον κάνουν στρατηγό τους και ξαναπαίρνουν τη Σαλαμίνα. Ο Σόλων γίνεται ο άνθρωπος της ημέρας. Οι Αθηναίοι του αναθέτουν (594) για δεύτερη φορά την εξουσία. Θα μπορούσε να γίνει τύραννος. Αλλά ο μεγάλος αυτός Αθηναίος είναι φτιαγμένος από δημοκρατική στόφα. Μοναδική του φιλοδοξία ήταν να φέρει τη συμφιλίωση στα πολιτικά πάθη κα να βγάλει το λαό από τη φτώχεια που τον μάστιζε. Και όταν οι Αθηναίοι επιμέναν να γίνει δικτάτορας και βασιλιάς, ο Σόλων απαντούσε «καλόν χωρίον η τυραννίς, αλλ’ ουκ έχει απόβασιν». Δηλαδή, καλή είναι η δικτατορία, αλλά δεν έχει διέξοδο …
Ο Σόλων προσπάθησε να διορθώσει την κατάσταση με κοινωνικούς και δημοκρατικούς νόμους. Ο σπουδαιότερος ήταν η «σεισάχθεια». Υποβιβάζοντας την αξία του νομίσματος, χάρισε ουσιαστικά τα χρέη σε όσους δεν είχαν να πληρώσουν. Συγχρόνως απαγόρευσε το «δανείζει επί τοις σώμασιν». Κανένας στο μέλλον δε θα συλλαμβάνεται και δε θα γίνεται δούλος για χρέη. Όσοι είχαν εκπατριστεί, γιατί δεν είχαν να πληρώσουν τα χρέη τους, μπορούσαν να γυρίσουν και να πάρουν τα κτήματά τους. Τα μέτρα του Σόλωνος ήταν επαναστατικά για την εποχή. Αιώνες αργότερα, ως τη βασιλεία του Ιουστινιανού, ίσχυε η δουλεία για χρέη. Ο λαός της Αττικής ανακουφίστηκε από το βάρος – το «άχθος» – που τον πίεζε για τα χρέη. Και «έσεισε το άχθος». Από εκεί και η λέξη «σ ε ι σ ά χ θ ε ι α». Ωστόσο ο Σόλων δεν μπόρεσε ή δεν τόλμησε να μοιράσει τα μεγάλα κτήματα των αριστοκρατικών οικογενειών. Όρισε όμως ανώτατο όριο κτηματικής περιουσίας. Και, πιθανώς, το υπόλοιπο να δόθηκε σε ακτήμονες. Ο Σόλων προστάτευσε και την ελιά, το ιερό δέντρο της Αθηνάς, επιβάλλοντας με τη νομοθεσία του βαρύτατο πρόστιμο σε όσους θα τις κόβαν χωρίς άδεια. Μια άλλη ριζοσπαστική καινοτομία στη νομοθεσία του Σόλωνος ήταν η προοδευτική φορολογία. Όσοι είχαν μεγάλα εισοδήματα θα πλήρωναν φόρους με μεγαλύτερο συντελεστή. Και είναι αξιοθαύμαστο το μέτρο της προοδευτικής φορολογίας του εισοδήματος, που σήμερα έχει γίνει αποδεκτό από την ορθόδοξη οικονομία και τα πολιτισμένα κράτη. Στην αρχαιότητα όμως, ούτε η Ρώμη, ούτε οι άλλες πόλεις την εφάρμοζαν. Έπρεπε να περάσουν αιώνες για να ξαναγυρίσει ο κόσμος στις αρχές που είχε θεσπίσει ο Αθηναίος νομοθέτης.
Ο Σόλων όρισε με τη νομοθεσία του την ποινή της «ατιμίας», δηλαδή τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων, σε όσους θα έμεναν ουδέτεροι σε εσωτερικές επαναστάσεις και ταραχές. Θέλησε με το νόμο αυτό να αναγκάσει τους Αθηναίους και ιδιαίτερα τους αδιάφορους και τους καιροσκόπους να παίρνουν ενεργό μέρος στις ανώμαλες περιστάσεις, ώστε τελικά να επικρατή η πλειοψηφία και όχι οι θρασείς και οι φιλόδοξοι. Ο Σόλων διατήρησε τη Βουλή, που είχε συστήσει ο Δράκων. Ίδρυσε την Η λ ι α ί α, λαϊκό δικαστήριο με 5.000 δικαστές, για ν’ απονέμη δικαιοσύνη και την Εκ κ λ η σ ί α τ ο υ Δ ή μ ο υ για ν’ αποφασίζει ο λαός. Στην Αγορά «εξεκάλουν τον Δήμον», δηλαδή καλούσαν το λαό σε συνέλευση. Και από το ρήμα «εκκαλώ» πήρε η συνέλευση το όνομα: Εκκλησία του Δήμου. Ο Σόλων όρισε επίσης με τη νομοθεσία του ότι τα αξιώματα θα τα παίρνουν στο μέλλον όχι μόνο οι αριστοκράτες αλλά όλοι οι Αθηναίοι που θα έχουν ορισμένη περιουσία. Η φτωχότερη τάξη των θητών λάμβανε μέρος μόνο στην Εκκλησία του Δήμου και στα δικαστήρια. Ήταν το πρώτο βήμα προς την ολοκληρωμένη δημοκρατία του 5ου αιώνα.
Γενικά η νομοθεσία του Σόλωνος ήταν ένα ενιαίο οικονομικό και πολιτικό σύστημα, εμπνευσμένο από προοδευτικές και δημοκρατικές ιδέες. Στο πρόγραμμά του πρόβλεπε και ευρύτατες οικοδομικές εργασίες γύρω από την καινούργια Αγορά. Από τότε είχαν σχεδιαστή και θεμελιωθεί τα περισσότερα από τα αξιόλογα δημόσια κτίρια που περιβάλλαν την Αγορά: το δικαστήριο της Ηλιαίας, ο ναός του Διός, ο ναός του Πατρώου Απόλλωνος, το Μητρώο, το Βουλευτήριο και το Πρυτανείο. Στην Αγορά του Σόλωνος, που μας αποκάλυψαν τα τελευταία χρόνια οι ανασκαφές των Αμερικανών, γίνονταν σε πρόχειρες ξύλινες εξέδρες οι μουσικοί και δραματικοί αγώνες, πριν χτιστή το Διονυσιακό θέατρο.
Ο Σόλων, σε χαριτωμένους στίχους που έχει διασώσει ο Πλούταρχος, περιγράφει τα όσα τράβηξε από τους συμπατριώτες του σε παράπονα και απαιτήσεις όταν έφτιαχνε τους νόμους. Πλούσιοι και φτωχοί γέμιζαν κάθε μέρα το σπίτι του και ζητούσαν να κάνη κάποιο προσωπικό γι’ αυτούς νόμο. Μάταια προσπαθούσε να τους πείσει ότι με τους νόμους του δεν ήθελε να ευνοήσει, ούτε τους πλούσιους, ούτε τους φτωχούς. «Εγώ» τους έλεγε «δε θέλω η Αθήνα να έχει πλούσιους και φτωχούς αλλά να δημιουργηθεί μία μέση αστική κοινωνία …». Και πρόσθετε χαριτολογώντας, ότι δεν έκανε τους καλύτερους νόμους αλλά εκείνους που μπορούσαν να παραδεχτούν οι Αθηναίοι και ν’ αποφύγουν τον εμφύλιο πόλεμο. Ο Σόλων καθιέρωνε από την πανάρχαιη εκείνη εποχή μα αρχή που στην πράξη εφαρμόζεται και στα νεώτερα δημοκρατικά πολιτεύματα: να μη ζητούν το θεωρητικά άριστο, αλλά το καλύτερο που είναι δυνατό να γίνει. Και για να δώσει μια λύση και στο «Κυκλώνειον άγος», έστειλε σε εξορία το Μεγακλή, αν και ήταν φίλος του. Φρόντισε όμως συγχρόνως να κάνη το γιο του Μεγακλή Αλκμέωνα στρατηγό των Αθηναίων. Αργότερα, όταν συμπλήρωσε τη νομοθεσία του, έδωκε γενική αμνηστία και οι Αλκμεωνίδες ξαναπήραν την πρωτεύουσα θέση στην πολιτική.
Για να περάσει τη νομοθεσία του ο Σόλων αποφασίζει να παραιτηθεί από την εξουσία που του είχαν αναθέσει, του «άρχοντος και διαλλακτού», και να ταξιδέψει σε μακρινές χώρες για μία δεκαετία. Παρακάλεσε τους Αθηναίους να μην αλλάξουν τους νόμους του το διάστημα της αποδημίας του. Οι Αθηναίοι το υποσχέθηκαν, χωρίς όμως και να το τηρήσουν. Φρόντισαν μόνο να γράψουν τους νόμους του Σόλωνος σε άσπρους ξύλινους πίνακες (λευκώματα) και να τους τοποθετήσουν στο Πρυτανείο. Μεγάλη ήταν η απήχηση και η επίδραση από τη νομοθεσία του Σόλωνος στον αρχαίο κόσμο. Και αυτή η «Δωδεκάδελτος» των Ρωμαίων είναι επηρεασμένη από τη σολώνειο νομοθεσία. Στην Αθήνα όμως από τους νόμους του Σόλωνος δεν έμειναν ευχαριστημένοι, ούτε η μειωπική αριστοκρατία που της έκοψε τα δικαιώματα, ούτε ο λαός που δεν του τα έδωκε όλα. Και πριν περάσουν τέσσερα χρόνια από την αναχώρηση του Σόλωνος ξανάρχισαν οι ανωμαλίες. Από τις ανωμαλίες αυτές επωφελήθηκε ο Πεισίστρατος, που κατόρθωσε με διάφορες απάτες και τεχνάσματα να καταλάβει την εξουσία και να εγκαταστήσει με τη βία την προσωπική του δικτατορία, που συνεχίστηκε και από τους γιους του, επί μισόν αιώνα (560 – 510 π.Χ.)
Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΟΥ ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΥ
Ύστερ’ από τη νομοθεσία του Σόλωνος σχηματίστηκαν τρία πολιτικά κόμματα στην Αθήνα, που είχαν κυρίως κοινωνικό χαρακτήρα: οι Πεδιείς, οι Πάραλοι και οι Διάκριοι. Στο πρώτο ανήκαν οι συντηρητικοί κτηματίες, στο δεύτερο οι προοδευτικοί έμποροι και ναυτικοί και στο τρίτο η φτωχότερη τάξη των προλεταρίων. Ο Πεισίστρατος δημιούργησε ένα τέταρτο κόμμα από εκείνους που είχαν αναγκαστεί με τη «σεισάχθεια» να επιστρέψουν τα κτήματα και από άλλους που περίμεναν να ωφεληθούν με την ανατροπή της νομοθεσίας του Σόλωνος. Συγχρόνως φρόντιζε να περιποιείται και τους Διακρίους, που ήταν οι περισσότεροι στην Εκκλησία του Δήμου και ήθελε να εμφανίζεται για προστάτης και αρχηγός τους. Ο Πεισίστρατος είχε ακόμη αποκτήσει και κάποια δημοτικότητα από τότε που ήταν πολέμαρχος στους αγώνες εναντίον των Μεγαρέων για τη Σαλαμίνα. Η πολιτική όμως δύναμη του Πεισιστράτου δεν ήταν τόση ώστε να πάρει την εξουσία με τη λαϊκή θέληση. Και χρησιμοποίησε το δόλο για να ικανοποιήσει τη φιλοδοξία και την αρχομανία του.
Περισσότερα
