Μετά το θάνατο των τελευταίων στρατηγών – βασιλέων του Αλεξάνδρου η αυτοκρατορία του πήρε την οριστική της μορφή. Οι ευρωπαϊκές κτήσεις αποτέλεσαν το βασίλειο της Μακεδονίας με τον Αντίγονο Γονατά, το γιο του Δημητρίου Πολιορκητή, οι ασιατικές το βασίλειο της Ασίας με τους Σελευκίδες και οι αφρικανικές το βασίλειο της Αιγύπτου με τους Πτολεμαίους. Μισός αιώνας χρειάστηκε σκληρών αγώνων, μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, για να δημιουργηθούν τα τρία βασίλεια των Αντιγονιδών, των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων, που θα δεσπόσουν ολόκληρο τον 3ο π.Χ. αιώνα στον ελληνιστικό χώρο.
Οι Αθηναίοι, μετά την αναχώρηση του Δημητρίου Πολιορκητή για την Ασία, είχαν μείνει ελεύθεροι και απερίσπαστοι. Στους χρόνους αυτούς παρατηρείται νέα αναλαμπή της Αθήνας. Τάξη και ησυχία επικρατεί. Οι μαθητές του Πραξιτέλη και του Σκόπα συνεχίζουν την παραγωγή αξιόλογων γλυπτικών έργων. Το μαρτυρούν οι επιτύμβιες στήλες που βρέθηκαν στον Κεραμεικό και οι παραγγελίες ξένων ηγεμόνων και πόλεων. Οι διάδοχοι του Μενάνδρου κρατούν στο ύψος της τη νεα κωμωδία. Ξένοι κατακλύζουν την Αττική, για να παρακολουθήσουν τις φιλοσοφικές σχολές των Στωικών και των Επικουρείων. Ο Φιλόχορος και ο Τίμαιος δίνουν νέα ώθηση στην ιστορία και στη γεωγραφία. Ο Φιλόχορος γράφει την ιστορία της Αθήνας και διάφορα χρονικά της πολιτείας. Θεωρείται ο σπουδαιότερος «ατθιδογράφος». Το λιμάνι του Πειραιώς αναπτύσσει μεγάλη εμπορική κίνηση. Αλλά και στο στρατιωτικό τομέα η Αθήνα ήταν αρκετά ισχυρή και αντιμετώπισε το γαλατικό κίνυδνο.
Επιδρομή των Γαλατών.
Μεγάλα στίφη Γαλατών – προγόνων των σημερινών Γάλλων – είχαν κατεβή στη Βαλκανική Χερσόνησο από τον 4ο π.Χ. αιώνα. Και από τις αρχές του 3ου άρχισαν να προχωρούν στη Μακεδονία και να κατακλύζουν την ύπαιθρό της. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας Πτολεμαίος ο Κεραυνός θέλησε να τους σταματήση και να καθαρίση τη χώρα του από τους βαρβάρους αυτούς. Φαίνεται όμως πως υποτίμησε τις δυνάμεις των και στη μάχη που έδωσε (280) ο μακεδονικός στρατός έπαθε καταστροφή και ο Πτολεμαίος σκοτώθηκε. Τελικά ο στρατηγός Σωσθένης κατόρθωσε να διώξη τους Γαλάτες από τη Μακεδονία. Αλλά τον άλλο χρόνο νέα στίφη Γαλατών, με αρχηγό το Βρέννο, ξαναμπαίνουν στη Μακεδονία, την λεηλατούν και προχωρούν στην κυρίως Ελλάδα. Υπολογίζουν τις γαλατικές δυνάμεις σε 300.000 πολεμιστές και γυναικόπαιδα. Οι Γαλάτες είχαν τη συνήθεια ν’ ακολουθούν το στρατό τους οι γυναίκες και τα παιδιά των πολεμιστών, ώστε αν βρίσκαν κατάλληλο έδαφος να εγκατασταθούν μόνιμα. Η επιδρομή αυτή των Γαλατών ήταν φυσικό να συγκινήση τις πόλεις της Στερεάς Ελλάδος, που βλέπαν τον κίνδυνο να πλησιάζη πολύ κοντά. Συνασπίστηκαν σε κοινό μέτωπο και όρισαν (279) αρχηγό τους την Αθήνα. Συμμαχικός στρατός, που έφθανε τις 27.000, με τον Αθηναίο στρατηγό Κάλλιπο, σταμάτησε τους Γαλάτες και εξολόθρευσε τους περισσότερους από αυτούς και τον αρχηγό τους Βρέννο, με τη βοήθεια των Αιτωλών και των Φωκέων, που έδωσαν το τελειωτικό χτύπημα κοντά στο Μαντείο των Δελφών. Από την εποχή εκείνη οι Φωκείς ξαναπήραν την προεδρία στη Δελφική Αμφικτυονία. Οι υπόλοιποι Γαλάτες, με αρχηγό τον Κομοντόριο, αφήκαν την κυρίως Ελλάδα και πήγαν στη Θράκη, να συναντήσουν τα άλλα στίφη των Γαλατών. Η επιδρομή των Γαλατών στη νοτία Ελλάδα είχε σκοπό τη διαρπαγή των θησαυρών του Μαντείου των Δελφών. Μια επιγραφή, που βρέθηκε στις ανασκαφές των Δελφών, έχει χαραγμένο έναν ύμνο προς τον Απόλλωνα για τη διάσωση του Μαντείου από τη γαλατική επιδρομή. Στον ύμνο εκφράζονται ευχαριστίες στους Αθηναίους για τη συμμετοχή τους στον πόλεμο και για τη διάσωση του Μαντείου.
Χρεμωνίδειος πόλεμος.
Η νίκη εναντίον των Γαλατών αναπτέρωσε τις ελπίδες των Αθηναίων για ολοκληρωτική ανεξαρτησία από το ζυγό της Μακεδονίας και την επάνοδο στο παλιό πολίτευμα. Και η Εκκλησία του Δήμου, για να υπογραμμίση τη νέα πολιτική της ανεξαρτησίας, ψήφισε να στηθή το άγαλμα του Δημοσθένη στην Αγορά. Αλλά ο Αντίγονος Γονατάς, που είχε καταλάβει το θρόνο της Μακεδονίας, θεωρούσε την Αθήνα σα δεύτερη πρωτεύουσα του κράτους του και δεν εννοούσε να την χάση. Γι’ αυτό φρόντισε, όταν έγινε βασιλιάς, να παραδώση τη διοίκησή της στους ολιγαρχικούς και να εγκαταστήση μακεδονική φρουρά στον Πειραιά. Θεώρησε πως τα μέτρα αυτά θα ήταν αρκετά για να είναι ήσυχος από την Αθήνα. Η μεγάλη όμως πλειοψηφία του αθηναϊκού λαού ζητούσε πραγματική ελευθερία. Ένας φιλόσοφος, ο Χρεμωνίδης, παρασκεύαζε το έδαφος προς την κατεύθυνση αυτή. Απευθυνόταν, κυρίως, στους νέους που σύχναζαν στις φιλοσοφικές του σχολές. Προπαγάνδιζε τη συμμαχία με τους Σπαρτιάτες, για να διώξουν τον ξένο ζυγό, όπως την ηρωική εποχή των Περσικών πολέμων. Συγχρόνως άρχισε συνεννοήσεις με τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου, που πάντα ενδιαφέρονταν για την κυρίως Ελλάδα. Είχαν κάνει και εκστρατείες γι’ αυτήν σε προηγούμενα χρόνια. Η συμμαχία Αθήνας – Σπάρτης – Αιγύπτου οδήγησε στον πόλεμο εναντίον του Αντιγόνου Γονατά, που είναι γνωστός στην ιστορία με το όνομα: Χρεμωνίδειος. Ο Αντίγονος πρώτα στράφηκε εναντίον των Σπαρτιατών. Τους νίκησε και τους υποχρέωσε να μη προχωρήσουν πέρα από τον Ισθμό. Οι Πτολεμαίοι, τη μόνη βοήθεια που έστειλαν, ήταν τρόφιμα στην πολιορκημένη από τον Αντίγονο Αθήνα. Ο αθηναϊκός στόλος νικήθηκε στη ναυμαχία της Άνδρου και το 263 ο μακεδονικός στρατός κυρίευσε την Αθήνα. Ο Χρεμωνίδης πρόφτασε να φύγη και να πάη στην Αίγυπτο, όπου έζησε ως το τέλος της ζωής του.
Εξοντωτική κατοχή της Αθήνας.
Αυτή τη φορά ο Αντίγονος ήταν αμείλικτος. Έδωσε εντολή και εκτελέσαν το Φιλόχορο και άλλους φιλελεύθερους Αθηναίους. Έβαλε σε όλη την Αττική μακεδονικές φρουρές. Πραγματική στρατιωτική κατοχή, με διοικητή το Μακεδόνα στρατηγό Ιεροκλή. Κατάργησε τις θέσεις των στρατηγών και αφήκε την Εκκλησία του Δήμου να ψηφίζη μόνο ό,τι της πρότεινε ο στρατιωτικός διοικητής. Τις δημόσεις θέσεις τις έδωκε σε πρόσωπα της εμπιστούνης του. Ένα από αυτά ήταν και ο εγγονός του Δημητρίου Φαληρέως. Η Αθήνα έχασε τότε τη Λήμνο και τη Σκύρο, που είχαν μείνει από τις παλιές αποικίες της. Και το χειρότερο, της απαγόρευσε να βγάζη δικά της νομίσματα. Τα αθηναϊκά, που εξακολουθούσαν ν’ αποτελούν το διεθνές νόμισμα στη Μεσόγειο, καταργήθηκαν. Η Αττική γινόταν μια μακεδονική επαρχία με στρατιωτική κατοχή. Και στο μόνο που συγκατένευσε αργότερα ο Αντίγονος (256), ήταν να φύγη η φρουρά από την Αθήνα και αντί του Μακεδόνα να γίνη στρατιωτικός διοικητής ένας Αθηναίος της εμπιστοσύνης του. Οι άλλες φρουρές της Αττικής έμειναν και ενισχύθηκαν. Η κατάσταση αυτή κράτησε μισόν αιώνα, με αποτέλεσμα τον ξεπεσμό της Αθήνας. Καλλιτέχνες και άνθρωποι των γραμμάτων την αφήκαν και εγκατεστάθηκαν στα νέα πνευματικά κέντρα, που δημιουργήθηκαν στην Ανατολή και την Αίγυπτο. Η Αλεξάνδρεια, η Πέργαμος, η Αντιόχεια, η Μίλητος, η Ρόδος, τράβηξαν τους περισσότερους. Τα λιμάνια της Αθήνας ερημώθηκαν, τα τείχη της ερειπώθηκαν, κάθε εμπορική κίνηση σταμάτησε, οι ξένοι λιγόστεψαν και μόνο στις φιλοσοφικές σχολές της εξακολουθούσαν να φοιτούν οι Αθηναίοι, ίσως, για να παρηγορούνται για τον ξεπεσμό τους. Με τις συνθήκες αυτές ήταν φυσικό να αυξήση το μίσος των Αθηναίων κατά των Μακεδόνων. Τόσο, ώστε να ιδούν σε μερικά χρόνια τους Ρωμαίους σαν έλευθερωτές τους. Ενώ η Αθήνα και η Σπάρτη βρίσκονταν σε μεγάλο ξεπεσμό, δύο νέες ελληνικές ομοσπονδίες σχηματίστηκαν και έγιναν αρκετά ισχυρές, για να μπορέσουν ν’ αντιμετωπίσουν το κράτος της Πέλλας.
Αιτωλική Συμπολιτεία.
Από τα παλαιότατα χρόνια τη δυτική Στερεά Ελλάδα την κατοικούσε το ελληνικό γένος των Αιτωλών. Ζούσαν σε πρωτόγονη κατάσταση και ασχολούνταν κυρίως με επιδρομές και ληστείες. Είχαν διατηρήσει την ελευθερία τους, χάρη στο ορεινό έδαφός τους και γιατί ήταν και οι ίδιοι εξαίρετοι πολεμιστές. Γι’ αυτό συχνά αποδημούσαν από τον τόπο τους, για να γίνουν μισθοφόροι άλλων. Οι αγώνες τους όμως εναντίον του Φιλίππου της Μακεδονίας και των διαδόχων του και διαίτερα η συμβολή τους στην απόκρουση της επιδρομής των Γαλατών, τους ανέβασε στη συνείδηση των άλλων ελληνικών πόλεων. Και από τια αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα επεκτείνουν τα όρια του κράτους των και σχηματίζουν την Αιτωλική Συμπολιτεία. Περιλαμβάνουν σ’ αυτή τους γειτονικούς λαούς: Λοκρούς, Δωριείς, Δόλοπες και Αινιάνες. Το καταστατικό της Συμπολιτείας βασίζεται σε δημοκρατικές αρχές και στην ισότητα των πολιτειών που μετέχουν. Το πολιτιστικό όμως επίπεδο των κατοίκων της παραμένει πολύ χαμηλά. Κατοικούν σε μικρά χωριά και κατά τον Πολύβιο εξακολουθούν να ζουν «πλεονεκτικόν και θηριώδη βίον».
Αχαϊκή Συμπολιτεία.
Εντελώς διαφορετική εικόνα πολιτισμού παρουσίαζε η απέναντι από την Αιτωλία Αχαϊκή Συμπολιτεία. Στην αρχή τέσσερεις πόλεις της Αχαΐας: η Δύμη, η Πάτρα, η Τριταία και οι Φαρές, αφού έδιωξαν τις μακεδονικές φρουρές, δημιούργησαν (281) τον πρώτο πυρήνα ανεξάρτητης ομοσπονδίας πόλεων. Με τον καιρό προσχώρησαν και άλλες πόλεις και τα μέσα του 3ου αιώνα το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου και τα Μέγαρα ανήκαν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία. Τα μέλη της Συμπολιτείας είχαν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις. Εκλέγαν όμως όλες οι πόλεις ένα στρατηγό για αρχηγό τους. Ο Πολύβιος παρουσιάζει την Αχαϊκή Συμπολιτεία για πρότυπο δημοκρατίας. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία διατηρήθηκε επί ενάμιση αιώνα και έπεσε μαζί με την καταστροφή της Κορίνθου από τοςυς Ρωμαίους (146 π.Χ.). Οι δύο Συμπολιτείες και το Μακεδονικό κράτος αποτελούσαν, από τα μέσα του 3ου αιώνα, τους τρεις ισχυρότερους πολιτικούς και στρατιωτικούς οργανισμούς στην κυρίως Ελλάδα. Και θα είχαν όλη τη δύναμη να εξουδετερώσουν, τουλάχιστο στην αρχή, τον νέο κίνδυνο που αντιμετώπιζε η ελληνική χερσόνησος από τη ρωμαϊκή επέκταση. Αντί όμως να στραφούν κατά του κοινού εξωτερικού εχθρού, καταγίνονται, επί ένα και πλέον αιώνα, σε εσωτερικούς εξοντωτικούς πολέμους, που καταστρέψαν τις ελληνικές δυνάμεις και ετοίμασαν το έδαφος για τη ρωμαϊκή κυριαρχία.
Ο ρωμαϊκός κίνδυνος.
Από το 220 π.Χ. ο ρωμαϊκός κίνδυνος γίνεται ακόμη πιο φανερός. Η Ρώμη δημιουργεί προγεφύρωμα στα παράλια της Ιλλυρίας. Οι Έλληνες, που ήταν απασχολημένοι στον ολέθριο «Συμμαχικό Πόλεμο» που κράτησε τρία χρόνια (220 – 217), συνέρχονται επί τέλους και κλείνουν την «Ειρήνη της Ναυπάκτου». Κατάλαβαν, έστω και αργά, τον κίνδυνο που ερχόταν από τη Δύση. Στο συνέδριο εκείνο της ειρήνης, ο αντιπρόσωπος της Ναυπάκτου Αγέλαος επισημαίνει στους συνέδρους το ρωμαϊκό κίνδυνο. «Τα προφαινόμενα.. από της εσπέρας νέφη». Και τους συμβουλεύει: «μηδέποτε πολεμείν τους Έλληνας αλλήλοις». Αλλά να ευγνωμονούν τους θεούς αν μπορέσουν, δίνοντες τα χέρια μεταξύ των, να σωθούν από «τας των βαρβάρων εφόδους». Αλλά τα λόγια του Αγελάου ξεχάστηκαν και καινούργιοι πόλεμοι αρχίζουν μεταξύ των Ελλήνων. Αυτή τη φορά ανακατεύουν και τους Ρωμαίους στις ελληνικές υποθέσεις. Άλλοτε τους καλούν για διαιτητές και άλλοτε για συμμάχους. Κατά τον Πολύβιο, η πρώτη ανάμιξη των Ρωμαίων στα ελληνικά πράγματα έγινε το 228, όταν έστειλαν πρεσβεία στους Αιτωλούς και τους Αχαιούς και ζητούσαν να τους βοηθήσουν στη διαφορά που είχαν με τους Μακεδόνες στο ζήτημα της Ιλλυρίας. Σκοπός των Ρωμαίων ήταν να προσεταιριστούν τις δύο Συμπολιτείες στον πόλεμο που ετοίμαζαν κατά των Μακεδόνων. Η Πέλλα ήταν ο πρώτος στόχος τους. Εξουδετερώνοντας το βασίλειο της Μακεδονίας, που ήταν και το ισχυρότερο, η υπόλοιπη ελληνική χερσόνησος θα έπεφτε εύκολα. Οι Ρωμαίοι έπαιξαν αριστοτεχνικά το παιχνίδι τους. Και οι Έλληνες τους βοήθησαν για να υποδουλώσουν την Ελλάδα.
Ρωμαϊκές νίκες κατά των Μακεδόνων.
Μετά την Ειρήνη της Ναυπάκτου, όχι μόνο δεν αντιμετωπίζουν όλοι μαζί οι Έλληνες τους Ρωμαίους, όπως είχαν κάνει άλλοτε στους Περσικούς πολέμους, αλλά οι Αιτωλοί συμμαχούν μαζί τους εναντίον του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου. Με τη βοήθεια της Αχαϊκής Συμπολιτείας, ο Φίλιππος Ε΄ νίκησε τους Αιτωλούς και οι Ρωμαίοι αναγκάστηκαν να κλείσουν ειρήνη (205) με τους Μακεδόνες. Αλλά η διαγωγή του Φιλίππου απέναντι των Ελλήνων και τα σκληρά μέτρα που έλαβε, τους ξεσήκωσαν εναντίον του σε πόλεμο. Άλλο που δε ζήταγε η Ρώμη. Οι ρωμαϊκές λεγεώνες εισβάλλουν στη Μακεδονία και ο πόλεμος διαρκεί τέσσερα χρόνια (200 – 197). Στην αρχή οι Ρωμαίοι δε σημείωσαν επιτυχίες. Τον τρίτο όμως χρόνο του πολέμου μπόρεσαν να απομονώσουν το Φίλιππο από τις ελληνικές πόλεις. Ο ύπατος Τίτος Κοΐντιος Φλαμινίνος, που έστειλαν οι Ρωμαίοι, γνώριζε τα ελληνικά πράγματα και συνδύαζε τις στρατιωτικές του ικανότητες με πολιτικές. Για να προσεταιριστή τους Έλληνες τους υπόσχεται πλήρη ελευθερία, μετά την ήττα της Μακεδονίας. Το δόλωμα έπιασε. Ο Φίλιππος απομονώθηκε και στην αποφαστιστική μάχη που δόθηκε (197) στην τοποθεσία της Θεσσαλίας Κυνός Κεφαλαί νικήθηκε από τους Ρωμαίους. Οι μόνοι που είχαν συμπολεμήσει μαζί του ήταν οι Ακαρνάνες. Στους όρους που του επιβάλαν οι Ρωμαίοι περιλαμβανόταν και η ελευθερία των ελληνικών πόλεων. Η Μακεδονία περιοριζόταν στα σύνορά της.
Το Συνέδριο του Ισθμού.
Το 196 π.Χ. μαζεύτηκαν στον Ισθμό της Κορίνθου οι αντιπρόσωποι των ελληνικών πόλεων. Στη γιορτή των Ισθμίων ήλθε και ο Φλαμινίνος. Κι’ εκεί κήρυξε «εξ ονόματος της Συγκλήτου» την απελευθέρωση της Ελλάδος από τους μακεδόνες. Οι Έλληνες ενθουσιάστηκαν. Επευφήμησαν το Ρωμαίο ύπατο και τον στεφάνωσαν σαν ελευθερωτή. Και ήταν τόσο ο ενθουσιασμός για το Φλαμινίνο ώστε, καθώς αναφέρει ο Πολύβιος, «παρ’ ολίγον διέλυσαν τον άνθρωπον». Στη Ρώμη οι συγκλητικοί, ασφαλώς, θα κάγχασαν μαθαίνοντας τους ενθουσιασμούς των Ελλήνων. Η ελευθερία που τους έδωκαν ήταν το προοίμιο για την υποδούλωσή τους στη Ρώμη … Τα δύο επόμενα βήματα, για την υποταγή της Ελλάδος, ήταν ευκολώτερα για τους Ρωμαίους. Το πρώτο, ήταν η ολοκληρωτική συντριβή του Μακεδονικού κράτους. Και την πέτυχαν με τη μάχη της Πύδνας (168), όταν νίκησαν τον Περσέα, που διαδέχτηκε το Φίλιππο. Η Μακεδονία χωρίστηκε τότε σε τρία μέρη, που το 146 έγιναν ρωμαϊκές επαρχίες. Το δεύτερο βήμα ήταν η διάλυση της Αχαϊκής Συμπολιτείας. Στην αρχή οι Ρωμαίοι είχαν στείλει στην Ελλάδα το στρατηγό Μέτελλο με στρατό. Κατόπιν όμως τον ενίσχυσαν με νέες δυνάμεις και με ύπατο στρατηγό τον ικανό και αμείλικτο Μόμμιο. Ο τελευταίος στρατηγός της Αχαϊκής Συμπολιτείας Δίαιος αντιπαρατάχτηκε στους Ρωμαίους στον Ισθμό της Κορίνθου, αλλά νικήθηκε.
Καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους.
Ο Μόμμιος μετά τη νίκη του προχώρησε και πήρε (146), χωρίς μάχη, την Κόρινθο. Σκότωσε όλους τους πολίτες, όσοι δεν πρόφθασαν να φύγουν, έκανε δούλους τα γυναικόπαιδα και αφού μάζεψε τα πολυτιμότερα καλλιτεχνικά έργα, στο τέλος έκαψε και την πόλη με τους ήχους της στρατιωτικής μουσικής. Η Κόρινθος, μια από τις ωραιότερες και πλουσιότερες πόλεις του αρχαίου κόσμου, ερημώθηκε για εκατό χρόνια. Οι νεώτεροι ερευνητές δέχονται ότι η ολοκληρωτική καταστροφή της Κορίνθου ήταν σχέδιο παρασκευασμένο και εμπνευσμένο από τους τραπεζίτες της Ρώμης. Δεν ανέχονταν μια ελληνική πόλη να συγκεντρώνη τόσα κεφάλαια και τέτοια εμπορική κίνηση «εις βάρος» των ρωμαϊκών λιμένων. Και την εντολή για την καταστροφή της Κορίνθου, καθώς γράφει ο Λίβιος, την είχε δώσει στο Μόμμιο η Σύγκλητος της Ρώμης. Ο άξεστος και αμόρφωτος Μόμμιος είχε μαζέψει όλα τα καλλιτεχνήματα της Κορίνθου, όχι για να τα σώση, αλλά για να κάνη μεγαλοπρεπέστερο το θρίαμβό του στη Ρώμη. Καθιέρωνε από τότε την αρπαγή των ελληνικών καλλιτεχνημάτων και η μεταφορά τους στην Ιταλία. Αργότερα η λεηλασία αυτή θα πάρη συστηματικότερο και καθολικότερο χαρακτήρα. Ουσιαστικά στην Κόρινθο (146 π.Χ.) υπογράφηκε η ληξιαρχική πράξη του θανάτου της Αρχαίας Ελλάδας. Οι Έλληνες έκαναν ό,τι μπορούσαν για να τον επισπεύσουν.
