Οι πολεμικές επιχειρήσεις δεν εμπόδισαν τους Αθηναίους να φροντίζουν και για την πνευματική και εκπολιτιστική πρόοδο της πολιτείας τους. Το παλιό αττικό πνεύμα επικρατεί και στους νεώτερους Αθηναίους. Και μέσα από τις φλόγες του πολέμου εναντίον του προαιώνιου εχθρού, αλλά και του εμφυλίου πολέμου, φροντίζουν για τη μόρφωση της νέας γενεάς.
Η Φιλόμουσος Εταιρεία αναπτύσσει μεγάλη δραστηριότητα. Ο Γκούρας γίνεται μέλος της και φροντίζει να εγγραφούν και άλλοι από τα διάφορα μέρη της Ελλάδος. Ο Άγγλος συνταγματάρχης Στάνχωπ φθάνει στην Αθήνα και την 20 Απριλίου του 1824 απευθύνει μια ωραία προκήρυξη στον αθηναϊκό λαό, που άρχιζε με τα εξής: «Αθηναίοι! Σας ονομάζω Αθηναίους, επειδή είσθε οι άξιοι απόγονοι εκείνου του παλαιού, σοφού, ανδρείου, και περίφημου λαού· επειδή αποκτήσατε ανδρείως και εφυλάξατε φρονίμως την ελευθερίαν …». Και συνεχίζει την προκήρυξή του αγγέλλοντας στους Αθηναίους ότι τους προσφέρει «εξ ονόματος του Ελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου μίαν τυπογραφίαν».
Η πρώτη αθηναϊκή εφημερίδα.
Με το τυπογραφείο του Στάνχωπ αρχίζει να εκδίδεται η «Εφημερίς των Αθηνών» με εκδότη το Γεώργιο Ψύλα, που είχε σπουδάσει στη Γερμανία. Είναι η πρώτη εφημερίδα στην ιστορία του αθηναϊκού τύπου. Κυκλοφόρησε επί δύο χρόνια (1824 – 1826). Το πρώτο φύλλο έχει ημερομηνία 20 Απριλίου 1824 και το τελευταίο 15 Αρπιλίου 1826. Έβγαινε δύο φορές την εβδομάδα και κυκλοφόρησε συνολικά σε 140 φύλλα. Όταν ο Κιουταχής πολιόρκησε την Αθήνα (1826), βρήκε το τυπογραφείο του Στάνχωπ και το κατέστρεψε. Φαίνεται ότι και πριν από το Στάνχωπ είχαν φέρει οι Αθηναίοι ένα μικρό τυπογραφείο. Δεν ξέρουμε όμως τις εκδόσεις του, ούτε και αν λειτούργησε.
Ίδρυση και λειτουργία σχολείων.
Ιδιαίτερη προσοχή από την Κοινότητα δίδεται την εποχή εκείνη στην ίδρυση και λειτουργία σχολείων. Οι ηγούμενοι των τεσσάρων μοναστηριών: Πεντέλης, Πετράκη, Βρανά και Καισαριανής, προθυμοποιούνται να προσφέρουν κάθε χρόνο 5.000 γρόσια για τα σχολεία. Αποφασίζεται η λειτουργία δύο σχολείων, με δασκάλους τους Ιωάννη Ειρηναίο, Διονύσιο Σουρμελή και Γεώργιο Γεννάδιο. Το ένα σχολείο αρχίζει αμέσως τα μαθήματα στο οίκημα της παλιάς Σχολής Ντέκα. Στο σχολείο «θα διδάσκωνται, προς το παρόν, η Ελληνική και Ιταλική διάλεκτος». Συγχρόνως λειτουργεί και το σχολείο «Παρθενών», προορισμένο για κορίτσια. Σ’ αυτό «εδιδάσκοντο τα κοράσια την Αλληλοδιδακτικήν και τα πρώτα στοιχεία της γλώσσης». Από μία έκθεση του σχολείου «Παρθενών» προς την Εταιρεία Φιλομούσων πληροφορούμεθα ότι, τον Ιανουάριο του 1826 «αι Παρθένοι, αίτινες ήδη σπουδάζουσιν, είναι 52 και άλλα τόσα μικρά αρσενικά. Το Σχολείο το διευθύνουν «ο Διδάσκαλος Ν. Νικητόπουλος και αι Κυρίαι Ευφροσύνη Α. Λιδωρίκη ως γενικός παιδονόμος, Αικατερίνη Θ. Χωματιανού ως γενικός διερμηνευτής, Μαργαρίτα Κ. Βιτάλη και Σοφία Γ. Σκουζέ ως γενικοί επί της ευταξίας, Σοφία Ν. Χωματιανού και Βενετζάνα Λ. Νάκου ως γενικοί επιθεωρηταί, Μαρία Φίλωνος και Ελισάβετ Λ. Ηλιακοπούλου ως γενικοί επιστάται».
Ύστερ’ από αίτηση της «Κοινότητος Αθηνών», η εγκαταστημένη στο Ναύπλιο «Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδος» εγκρίνει με διάταγμα της 18 Απριλίου 1824 τα εξής: «επειδή η Πόλις των Αθηνών υπήρξε ποτέ η καθέδρα των επιστημών και της φιλοσοφίας, και επειδή η Διοίκησις προσπαθεί να εισαγάγει και τον φωτισμόν εις την Ελλάδα και κατ’ εξοχήν επιθυμεί να φθάσει η πόλις αύτη εις την αρχαίαν της δόξαν και λαμπρότητα βλέπει δε και τον εις τούτο ζήλον και προθυμίαν των κατοίκων αυτής, συναινέσει του Σ. Βουλευτικού Σώματος. Διατάσσει: Α’ Το τζαμί του Σταροπάζαρου διορίζεται Σχολείον της Αλληλοδιδακτικής Μεθόδου. Β΄ Το τζαμί της Κολώνας Βιβλιοθήκη Δημόσιος. Γ΄ Το τζαμί του Ροδακίου Σχολείον των Επιστημών. Δ΄ Η περί αυτό γη κήπος βοτανικός. Ε΄ Το Υπουργείον των Εσωτερικών και της Οικονομίας να ενεργήσωσι την παρούσαν διαταγήν».
Κοινωνική και πολιτιστική δράση.
Παράλληλα με την εκπαίδευση οι Αθηναίοι φροντίζουν για την κοινωνική περίθαλψη. Αρχίζει να λειτουργεί από τον Οκτώβριο του 1824 «Η εν Αθήναις Επιτροπή της Φιλανθρωπικής Εταιρείας» με σκοπό να συστήσει «Νοσοκομείον παρά τας Αθήνας» και να περιθάλψει «τας χήρας και τα ορφανά ανδρών πεσόντων εις τον υπέρ Πατρίδος πόλεμον». Όπως φαίνεται από δημόσια έγγραφα, οι Αθηναίοι έδειξαν προθυμία να βοηθήσουν τους σκοπούς της «Φιλανθρωπικής Εταιρίας» που την διευθύνουν οι Γ. Ψύλας, Δ. Κ. Βιτάλλης και Ανάργ. Πετράκης. Η Κοινότης των Αθηναίων φρόντισε να κάνει και απογραφή το 1824. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής, η Αθήνα είχε 1.600 σπίτια, 9.000 κατοίκους. Η πόλη ήταν χωρισμένη σε 35 συνοικίες – ενορίες, όπως και τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας.
Από τις αρχές του 1825 συγκροτήθηκαν και τα πρώτα προσωρινά δικαστήρια. Μια επιτροπή από τους: Α. Πετράκη, Μ. Τυρναβίτη, Σ. Σεραφείμ και Ι. Πανταζή έπρεπε «να κρίνει και αποφασίζει περί των παρρησιαζομένων διαφόρων κρισολογικών υποθέσεων μέχρι της τελείας συστάσεως του Κριτηρίου». Αλλά και για τα εκκλησιαστικά ζητήματα την ίδια εποχή καταβάλλεται προσπάθεια. Μετά το θάνατο του λαμπρού Μητροπολίτη Διονυσίου, οι Αθηναίοι προσκαλούν το συμπολίτη τους Μητροπολίτη Ταλαντίου Νεόφυτο Μεταξά «ίνα προστατεύσει ενταύθα την του Χριστού Εκκλησίαν». Και ο Νεόφυτος, που αργότερα έγινε Επίσκοπος Αθηνών, προσπαθεί να περισώσει από την καταστροφή πολλές αθηναϊκές εκκλησίες και να εμψυχώσει τους Αθηναίους.
