Ολόκληρο τον 4ο μ.Χ. αιώνα οι φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας θα εξακολουθήσουν να είναι σε ακμή και να φωτίζουν τον τότε γνωστό κόσμο. Θα είναι το μεγαλύτερο πανεπιστήμιο, με τη σύγχρονη σημασία του όρου, που θα προσελκύει σπουδαστές από τη λατινίζουσα δύση και από την ελληνιστική ανατολή. Θα επισκιάσει, επί ένα και πλέον αιώνα, τα άλλα μεγάλα πνευματικά κέντρα του Ρωμαϊκού κράτους: τη Ρώμη, την Αλεξάνδρεια, την Αντιόχεια. Και ήταν φυσικό, ολόκληρη η ζωή της Αθήνας να στρέφεται γύρω από τις σχολές.
Η πανεπιστημιακή έδρα.
Η εκλογή των νέων καθηγητών, που γινόταν με ψηφοφορία από τη Βουλή και επικυρωνόταν τυπικά από τη ρωμαϊκή διοίκηση, παρουσίαζε πολλές φορές τόσο φανατισμό, όσο στα παλαιότερα χρόνια η εκλογή των στρατηγών στην Πνύκα. Οι εκλογές γίνονταν με μεγαλύτερο ακόμη πείσμα, όταν μεγάλες προσωπικότητες του πνευματικού κόσμου διεκδικούσαν τις πανεπιστημιακές έδρες. Και η εποχή εκείνη έχει να επιδείξη πολλές προσωπικότητες του χριστιανικού και του εθνικού κόσμου, που σπούδασαν και δίδαξαν στο αθηναϊκό πανεπιστήμιο: τους δύο Ιουλιανούς, τον αυτοκράτορα και το φιλόσοφο, τον Επιφάνιο, το Διόφαντο, τον Προαιρέσιο, το Γρηγόριο Ναζιανζηνό, το Μεγάλο Βασίλειο, τον Ιμέριο, τον Πρίσκο και άλλους, που μας αφήκαν μάλιστα και πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και τη δράση των φοιτητών και των καθηγητών. Η επίζηλη κοινωνική θέση των καθηγητών, οι ατέλειες και οι μεγάλες απολαυές που είχαν, ήταν φυσικό να προκαλούν τους οξύτατους ανταγωνισμούς για την κατάληψη της πανεπιστημιακής έδρας. Την εποχή εκείνη σε ολόκληρο τον ελληνιστικό κόσμο, θεωρούσαν μεγάλη τιμή την άνοδο στην καθηγητική έδρα. Του «επιβατεύειν του θρόνου» και ιδιαίτερα του θρόνου της σοφιστικής (φιλοσοφίας) και της ρητορικής (νομικών). Και γύρω από τους καθηγητές δημιουργούνται πραγματικά κόμματα φανατισμένων φοιτητών, που ήταν αφοσιωμένοι στον καθηγητή τους και στη σχολή του.
Οι φοιτητικοί «χοροί».
Η πανεπιστημιακή φοίτηση κρατούσε τότε πέντε χρόνια και εγγράφονταν σ’ αυτό συνήθως, σε ηλικία 15 – 16 χρονών. Σπούδαζαν όμως και μεγαλύτερης ηλικίας, όπως συμβαίνει και στα σύγχρονα πανεπιστήμια. Ο Μέγας Βασίλειος παρακολούθησε μαθήματα σε ηλικία 23 – 25 χρονών. Οι φοιτητές που παρακολουθούσαν τον ίδιο καθηγητή, αποτελούσαν ένα «χορό» – ένα φοιτητικό «σύνδεσμο», όπως θα λέγαμε σήμερα – και ήταν οργανωμένοι. Φρόντιζαν, όχι μόνο να συγκρατούν και να ενισχύουν το σύνδεσμο μεταξύ τους, αλλά και να αυξάνουν τη δύναμη του χορού με τους νέους φοιτητές, που έρχονταν για σπουδή στην Αθήνα. Και η προσέλκυση των νέων γινόταν, όχι μόνο με την «πειθώ», αλλά και με βίαιες απαγωγές.
Απαγωγές «νεήλυδων».
Οι περισσότεροι νέοι φοιτητές φθάναν στον Πειραιά ή σε άλλους όρμους της Αττικής με πλοία και οδοιπορούσαν έπειτα για την Αθήνα. Οι διάφοροι «χοροί» φρόντιζαν να στέλνουν ομάδες τους, ακόμη και ως το Σούνιο, οπλισμένες με ρόπαλα και κάποτε με μαχαίρια, για να αρπάξουν τους «νεαρούς» που φθάναν και να τους φέρουν στον καθηγητή τους. Εκεί τους υποχρέωναν να ορκιστούν πίστη σ’ αυτόν. Μερικοί νεοερχόμενοι, για ν’ αποφύγουν την «απαγωγή» και να μπορέσουν να πάνε στον καθηγητή που προτιμούσαν, συνοδεύονταν, κατά την αποβίβασή τους από το πλοίο και την πορεία τους προς την Αθήνα, από συγγενείς, ακόμη και από οπλισμένους που είχαν μεισθώσει για το σκοπό αυτό. Γύρω από την αρπαγή αυτή των «νεηλύδων» – έτσι ονομάζει τους νεοερχόμενους φοιτητές ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός – γίνονταν συχνά ομηρικές μάχες μεταξύ των ομάδων των διαφόρων φοιτητικών «χορών» .
Φοιτητικές ταραχές.
Η απαγωγή των «νεήλυδων» δεν ήταν η μόνη περίπτωση φοιτητικών συμπλοκών και αναταραχής στην πόλη. Διάφορα ζητήματα, είτε πανεπιστημιακά, είτε άλλα, προκαλούσαν αναβρασμό στις φοιτητικές τάξεις. Και τότε οι «χοροί» κατέβαιναν «πανστρατιά», για να διεκδικήσουν τα δικαώματά τους ή να ικανοποιήσουν τη φιλοτιμία τους, που είχε προσβληθεί. Στις περιπτώσεις αυτές, η Αθήνα μεταβαλλόταν σε πραγματικό πεδίο μάχης. Μαζί με τους φοιτητές, λαμβάνουν μέρος στις ταραχές, εργάτες, αχθοφόροι και ναύτες από τα πλοία που ήταν στον Πειραιά. Επεμβαίναν τα όργανα της εξουσίας για να επιβάλουν την τάξη και ακολουθούσαν ύστερ’ από κάθε φοιτητική εξέγερση, δίκες και καταδίκες σε μαστίγωση. Κάποτε αναγκαζόταν και ο ίδιος ο Ανθύπατος της Κορίνθου να έλθει στην Αθήνα. Ο Ιμέριος, ο Λιβάνιος, και άλλοι σύγχρονοί τους, αναφέρουν τις φοιτητικές ταραχές των χρόνων εκείνων, που θυμίζουν τα «Ευαγγελικά», τα «Ορεστειακά» και τις άλλες φοιτητικές εξεγέρσεις, που είχαν συνταράξει τη νεώτερη Αθήνα στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο Λιβάνιος γράφει σχετικά με τις φοιτητικές ταραχές: «Τους των χορών εν μέσαις ταις Αθήναις πολέμους, και ρόπαλά τε και σίδηρον, και λίθους και τραύματα, γραφάς τε (καταγγελίας) επί τούτοις και απολογίας και δίκας απ’ ελέγχους· πάντα δε τολμώμενα τοις νέοις».
Η «νίλα» των φοιτητών.
Πολλές ομοιότητες παρουσιάζει η φοιτητική ζωή της Αθήνας του 4ου μ.Χ. αιώνα με τα σύγχρονα πανεπιστήμια των δημοκρατικών κρατών. Υπήρχε όμως και ένα έθιμο, της «νίλας» που διατηρήθηκε στη νεώτερη Ελλάδα μόνο στις στρατιωτικές της σχολές. Το έθιμο αυτό το περιγράφουν ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, ο Λυμπιόδωρος, ο Λιβάνιος και ο Ευνάπιος. Σύμφωνα με τα γραφόμενά τους, οι «νεήλυδες» φοιτητές, μετά την κατάταξή τους στον ορισμένο «χορό», περνούσαν από μία δο κ ι μ α σ ί α, με πειράγματα, ξυλοκοπήματα, αγγαρείες και τα παρόμοια. Σκοπός της δοκιμασίας, κατά το Γρηγόριο Ναζιανζηνό, ήταν: «των νεήλυδων συστέλλειν το φρόνημα, και υπό χείρα σφων απ’ αρχής έχειν». Ο ίδιος μας πληροφορεί ότι, ο νεοφερμένος «Ερεσχελείται παρά τοτ βουλομένου παντός … Ερεσχελείται δε παρά των μεν θρασύτερον, παρά των δε λογικώτερον, όποι αν αγροικίας ή αστειότητος έχη. Και το πράγμα τοις μεν αγνοούσι λίαν φοβερόν και ανήμερον, τοις δε προειδόσι και μάλα ηδύ και φιλάνθρωπον». Η δοκιμασία αυτή των νέων φοιτητών με «χοντροκομμένα χωρατά» – αυτή την έννοια έχει το «ερεσχελώ» του Γρηγορίου – τέλειωνε με τη διαπόμπευσή τους στην Αγορά και το καθαρτήριο λουτρό. Τους έβαζαν στη γραμμή «στοιχηδόν κατά συζυγίαν» και με τη συνοδεία των νιλαδόρων φοιτητών, τους οδηγούσαν στο λουτρό με αλαλαγμούς. Εκεί, άνοιγαν τις πόρτες του λουτρού με πάταγο και τους έσπρωχναν μέσα. Μετά το λουτρό τους φορούσαν το καθιερωμένο φοιτητικό «τριβώνιον» και τους θεωρούσαν πια ισότιμους με τους άλλους φοιτητές. «Και τούτό εστιν» γράφει ο Γρηγόριος «αυτής της τελετής το τερπνότατον, η ταχίστη των λυπούντων απαλλαγή και κατάλυσις». Η διάρκεια της «νίλας» συντομευόταν πολλές φορές με την επέμβαση των καθηγητών και τα αστεία γίνονταν ευπρεπέστερα. Κατά κανόνα, αποφεύγονταν οι δοκιμασίες στους μεγαλύτερης ηλικίας φοιτητές, ιδίως όταν ήταν ξένοι.
Οι ξένοι φοιτητές.
Πάμπολλοι ήταν οι ξένοι που σπούδαζαν στην Αθήνα. Πραγματική πανσπερμία, που αντιπροσώπευε το μωσαϊκό των λαών της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Όλοι όμως αυτοί οι ξένοι σύντομα αφομοιώνονταν με το περιβάλλον. Μιλούσαν την αττική γλώσσα και παίρναν τις συνήθειες και τη νοοτροπία της πολιτείας που ζούσαν και σπούδαζαν. Και όσοι από τους ξένους μας αφήκαν τις εντυπώσεις τους, γράφουν με μεγάλη αγάπη για τη φοιτητική τους ζωή και για την Αθήνα.
