Από το Μεδιόλανο της Ιταλίας – το σημερινό Μιλάνο – ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ύστερ’ από τη συμφωνία που είχε κάνει με το συμβασιλέα του Λικίνιο, κηρύσσει το 313 την ελευθερία και την ισότητα όλων των θρησκειών.
Και όταν, μετά μία δεκαετία, ο Κωνσταντίνος μένει μόνος κυρίαρχος του Ρωμαϊκού κράτους, επιβεβαιώνει το Πρόσταγμα του Μεδιολάνου: «έκαστος όπερ η ψυχή βούλεται τούτο και πραττέω». Μερικά χρόνια αργότερα, ο Κωνσταντίνος μεταφέρει την πρωτεύουσα του κράτους του από την Ρώμη στο Βυζάντιο και στις 11 Μαΐου του 330 γιορτάζει μεγαλοπρεπώς, μαζί με τα εικοσιπεντάχρονα της βασιλείας του, τα εγκαίνια της νέας πρωτεύουσας. Η Νέα Ρώμη, όπως ονομάστηκε, θα πάρει τελικά το όνομα του ιδρυτή της και θα διαδραματίσει επί χίλια χρόνια τον πρώτο ρόλο στην ιστορία του τότε γνωστού κόσμου.
Η ανεξιθρησκία.
Για πολιτικούς λόγους ο Κωνσταντίνος είχε πάρει την απόφασή του για την ανεξιθρησκία. Ήθελε να παύσουν οι διωγμοί εναντίον των χριστιανών, που διαιρούσαν και υπονόμευαν την απέραντη αυτοκρατορία του. Και στην αρχή με την ίδια ελευθερία, εθνικοί και χριστιανοί, εκτελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Στη νέα πρωτεύουσα έχτιζαν συγχρόνως ναούς οι εθνικοί και εκκλησίες οι χριστιανοί. Υστερότερα όμως ο Κωνσταντίνος, παρακινούμενος από τους χριστιανούς επισκόπους, άρχισε προοδευτικά να λαμβάνει μέτρα εναντίον των εθνικών. Και η αρχή έγινε από την καινούργια πρωτεύουσα του κράτους. Πολλοί αρχαίοι ναοί μετατρέπονται σε χριστιανικές εκκλησίες, ενώ άλλοι διατηρούνται ακόμη στην παλαιά λατρεία. Και μολονότι ο Κωνσταντίνος δεν είχε γίνει χριστιανός, παρά μόνο λίγο πριν πεθάνει, εντούτοις η φανερή προτίμησή του στο Χριστιανισμό είχε για αποτέλεσμα την εγκατάλειψη και την ερήμωση πολλών εθνικών ιερών. Σ’ αυτό είχε συντελέσει και η απαγόρευση των θυσιών στους θεούς και ακόμα που πολλά ιερά στερήθηκαν από τους πόρους που τα συντηρούσαν ως τότε. Ο Κωνσταντίνος, για να περισώσει ονομαστά έργα τέχνης που υπήρχαν στους ναούς που εγκαταλείπονταν, άρχισε να τα μεταφέρει στην Κωνσταντινούπολη. Από την Αθήνα όμως δεν πείραξε τίποτε. Απ’ εναντίας την προστάτευσε με λόγια και έργα. Ήθελε να τον προσαγορεύουν στρατηγό των Αθηναίων. Και όταν η Αθήνα έστησε τον ανδριάντα του, τόσο ενθουσιάστηκε, που έδωκε εντολή να στέλνουν κάθε χρόνο για δώρο στους Αθηναίους μυριάδες μεδίμνους (καντάρια) στάρι. Η Αθήνα εξακολούθησε, όλο το διάστημα της βασιλείας του Μ. Κωνσταντίνου, να είναι το πνευματικό κέντρο του κόσμου, με ακμάζουσες τις φιλοσοφικές της σχολές.
Οι κοσμοϊστορικές συνέπειες.
Την 21 Μαΐου του 337 πέθανε σε ηλικία 63 ετών, ύστερ’ από βασιλεία τριάντα και πλέον χρόνων, ο θεμελιωτής της χριστιανικής θρησκείας και του Βυζαντινού κράτους. Η βασιλεία του Μ. Κωνσταντίνου σημειώνει σταθμό στην παγκόσμια και στην ελληνική ιστορία. Ουσιαστικά επί των ημερών του χωρίστηκε ο τότε γνωστός κόσμος και το απέραντο Ρωμαϊκό κράτος σε ανατολή και δύση. Οι λατινικής και γερμανικής καταγωγής λαοί συσπειρώθηκαν γύρω από την παπική Ρώμη και οι λαοί της ελληνίζουσας ανατολής γύρω από την Κωνσταντινούπολη. Χάρη στο Βυζαντινό κράτος και στους αγώνες του, η κυρίως Ελλάς σώθηκε από την επικράτηση και μόνιμη εγκατάσταση των βαρβάρων εθνών, που κατέβαιναν από το βορρά στον ελληνικό χώρο. Η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός όχι μόνο διατηρήθηκαν, αλλά τελικά επικράτησαν σε ολόκληρο το Βυζαντινό κράτος. Και δημιουργήθηκε τότε ο νέος Χριστιανικός Ελληνισμός, με κέντρο την πρωτεύουσα που είχε ιδρύσει ο Μεγάλος Κωνσταντίνος στις ακτές του Βοσπόρου.
Η καινούργια νεόπλουτος του Βοσπόρου θα περιφρονήσει και τελικά, από τη φορά των πραγμάτων, θα αφανίσει την παλιά αρχόντισσα του αττικού πνεύματος. Από την εποχή ακόμη του Μ. Κωνσταντίνου είχε αρχίσει το ξήλωμα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και η μεταφορά των αριστουργημάτων του στην Κωνσταντινούπολη. Ο Μ. Κωνσταντίνος είχε τοποθετήσει στο ανάκτορό του το άγαλμα του Πυθίου Απόλλωνος και στον Ιππόδρομο του Βυζαντίου το χρυσό τρίποδα των Δελφών. Στην παλαιότερη εκκλησία της Αγίας Σοφίας είχαν συγκεντρώσει και αποθηκεύσει – σαν είδος μουσείου – 427 αγάλματα από την κυρίως Ελλάδα. Όταν ο Ιουστινιανός έχτισε την καινούργια Αγία Σοφία, τοποθέτησε τα αγάλματα αυτά σε διάφορα μέρη της πρωτεύουσάς του. Από τη λεηλασία αυτή, η Αθήνα είχε ξεφύγει, τουλάχιστο την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου.
